انار بجستان؛ شیرینی تولید برای کشاورز، سودآوری برای دلال

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- هادی شمسی ثانی: فصل سرما که از راه می‌رسد با خود میوه‌های خاصی هم به همراه دارد؛ انار که در باور ما ایرانی‌ها به میوه بهشتی معروف است یکی از همین میوه‌های پاییزی است که به یکی از نمادهای اصلی شب یلدا نیز تبدیل شده است.
انار به دلیل تنوع آن میوه پرطرفداری است که ترش و شیرین آن طرفدار خاص خودش را دارد؛ این میوه پرخاصیت و خوشمزه علاوه بر طعم و ظاهر زیبا به عنوان یک آنتی اکسیدان قوی بدن انسان را تا حد زیادی در برابر بیماری‌ها مقاوم نگه می‌دارد.
وجود احادیثی از پیامبر اعظم (ص): «هر کس اناری را کامل بخورد، خداوند قلب او را چهل شب نورانی می‌دارد.»، امام رضا (ع): «انار شیرین و ترش بخورید؛ چراکه انسان را نیرو می‌دهد و خون را زنده می‌سازد.» و امام علی (ع): «در هر دانه انار چون در معده جای می‌گیرد، حیاتی برای قلب و فروغی برای نفس است و شیطانی را که وسواس نام دارد چهل شب بیمار می‌کند.» نشان دهنده جایگاه ویژه انار در طب اسلامی و از نگاه معصومین (ع) بوده است.
ایران سومین تولیدکننده انار جهان
بر اساس گزارش‌های بین المللی، هندوستان با سه میلیون تن و چین با یک میلیون و ۶۹۰ هزار تن تولید در رتبه‌های اول و دوم تولید انار در جهان قرار دارند.
بر همین اساس، ایران نیز با تولید یک میلیون و ۳۰۰ هزار تن انار در سطح ۹۵ هزار و ۵۰۰ هکتار از باغات، جایگاه سوم تولیدکنندگان جهان را دارد.
وجود بیش از ۸۰۰ ژنوتیپ انار، ایران را به غنی‌ترین ذخیره ژنتیکی جهان تبدیل کرده است به طوری که منبع و منشأ تولید و پراکنش این محصول در سطح جهان محسوب می‌شود.
استان‌های مهم تولیدکننده انار کشور
مدیرکل دفتر امور میوه‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه انار ایران جایگاه سوم تولیدکنندگان انار جهان را دارد، اظهار کرد: در سطح بیش از ۹۵ هزار هکتار از باغات استان‌های فارس، مرکزی، خراسان رضوی، یزد، سمنان، اصفهان، لرستان و قم محصول انار تولید می‌شود.
زهرا جلیلی‌مقدم، متوسط عملکرد تولید انار در هر هکتار را ۱۳ تن و ۹۷۰ کیلوگرم عنوان و تصریح کرد: استان‌های فارس، مرکزی، یزد، سمنان، خراسان رضوی، اصفهان، لرستان، خراسان جنوبی، قم و مازندران به ترتیب از مهمترین استان‌های تولیدکننده انار در کشور هستند.
سرانه مصرف هر ایرانی ۱۰ کیلوگرم انار است
وی مصرف سالیانه انار به شکل تازه‌خوری یا سایر فرآورده‌های آن برای هر نفر ایرانی را حدود ۱۰ کیلوگرم بیان و خاطرنشان کرد: سال گذشته ۳۶ هزار و ۹۴۸ تن انار مازاد بر مصرف نیاز داخلی به ارزش ۱۷ میلیون دلار به کشورهای هدف صادر شد.
جلیلی‌مقدم از عراق، روسیه، چین، عربستان، آلمان، امارات، پاکستان، انگلستان و کره جنوبی به عنوان عمده واردکنندگان این محصول نام برد و افزود: انار ملس ساوه، «شیشه کپ» فردوس، «رباب» فارس، «بجستانی»، «نادری» بادرود، «خزر» بردسکن، «اردستانی» مه ولات، «قجاق» قم، دانه سیاه و ملس یزدی از ارقام مهم صادراتی انار ایران هستند.
وجود ۷۱۰۰ هکتار باغ انار بارور در استان خراسان رضوی
استان خراسان رضوی نیز از نظر تولید انار جایگاه مطلوبی دارد به طوری که حدود ۱۰ درصد تولید کشور یعنی معادل تقریبی ۱۳۴ هزار تن را به خود اختصاص داده است و از این حیث هم ردیف با استان اصفهان در جایگاه سومین تولیدکننده انار کشور قرار دارد.
بر اساس آمارهای موجود ۷۲۰۰ هکتار باغ انار در استان خراسان رضوی وجود دارد که از این مقدار ۷۱۰۰ هکتار آن با متوسط تولید سالیانه ۷۵ هزار تن بارور است.
۱۰ درصد انار کشور در خراسان رضوی تولید می‌شود
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه ۱۰ درصد انار کشور در خراسان رضوی تولید می‌شود، اظهار کرد: «اردستانی» مه‌ولات، «خزر»، «شیشه کپ»، «بجستانی» و سایر ارقام محلی نظیر «قرمز»، «ملس»، «عقدا»، «شهوار» و «شیرین» که مصرف تازه‌خوری دارند از مهمترین ارقام تجاری محصول انار در خراسان رضوی هستند.
محمد رجب‌زاده با بیان اینکه متأسفانه هر ساله شاهد کاهش تولید این محصول نسبت به سال قبل هستیم افزود: تنش‌های دمایی نظیر سرمازدگی‌های مکرر درختان، تنش‌های آبی در اثر کاهش نزولات آسمانی همگام با کاهش حجم برداشت آب از چاه‌های کشاورزی و افزایش دور آبیاری با اعمال خاموشی چاه‌های کشاورزی طی دو سال اخیر از جمله دلایل کاهش تولید محصول انار در استان خراسان رضوی است.
وی خاطرنشان کرد: طی سالیان گذشته محصول انار استان علاوه بر مصرف داخلی به کشورهای حوزه خلیج‌فارس، روسیه، کره، ژاپن و برخی کشورهای اروپایی صادر می‌شد.
«بجستانی» از مهمترین ارقام تجاری محصول انار در خراسان رضوی است
گرچه در اغلب شهرستان‌های استان خراسان رضوی انار تولید می‌شود ولی شهرستان‌های بجستان، مه‌ولات، بردسکن، کاشمر، خلیل‌آباد، سبزوار، گناباد و رشتخوار بیشترین از مهم‌ترین مناطق تولید انار در این استان محسوب می‌شوند؛ در این بین انار بجستان یا همان رقم «بجستانی» به دلیل طعم خاص، دانه‌های یاقوتی و قابلیت صادراتی بالا شهرت زیادی دارد.
شهرستان بجستان در جنوب استان خراسان رضوی به عنوان قطب تولید انار با کیفیت در کشور شناخته می‌شود که انارهای یاقوتی این منطقه نه تنها در بازارهای داخلی بلکه در کشورهای خارجی نیز مشتریان فراوانی دارد؛ با این حال، کشاورزان محلی که اصلی‌ترین تولیدکنندگان این محصول‌اند، از درآمد اندک خود در مقایسه با قیمت نهایی بازار گلایه‌مندند.
عدم دسترسی به بازارهای مستقیم و وجود واسطه‌های متعدد باعث شده سود حاصل از این محصول بیشتر به جیب دلالان و صادرکنندگان سرازیر شود.
نبود زیرساخت‌های مناسب و لازم برای فروش انار از جمله بازار مستقیم، عدم وجود سردخانه‌های کافی برای نگهداری محصول تولیدی، هزینه‌های حمل‌ونقل بالا، عدم توانایی در بازاریابی مستقیم، فقدان صنایع تبدیلی و فرآوری در منطقه و مدیریت بازارهای بزرگ فروش این محصول به دست واسطه‌ها دست کشاورزان را برای معامله مستقیم کوتاه کرده است و در نتیجه آنها مجبور هستند تا محصول خود را با قیمت پایین به واسطه‌ها بفروشند.
دلالی، حلقه‌ای سودآور اما آسیب‌زا
دلالان انار بجستان را با قیمت بسیار پایین خریداری و با سودهای قابل توجه در بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌کنند.
این حلقه واسطه‌گری نه تنها به کشاورزان بلکه به مصرف‌کنندگان نیز آسیب می‌رساند، چرا که قیمت نهایی انار در بازار برای خریداران چند برابر می‌شود.
با وجود پتانسیل بالای انار بجستان برای صادرات، نبود حمایت دولتی در ایجاد زیرساخت‌های بازاریابی و فرآوری، صادرات مستقیم این محصول را برای کشاورزان غیرممکن کرده است و در این شرایط، دلالان و شرکت‌های خصوصی از ضعف موجود بهره‌برداری می‌کنند.
مشکلات پیش روی کشاورزان
محمد سعیدی یکی از کشاورزان بجستانی است که در گفتگو با خبرنگار مهر با تاکید بر اینکه اقتصاد هر کشوری به رونق کشاورزی آن بستگی دارد، گفت: انار تولیدی در شهرستان بجستان از کیفیت خوبی برخوردار است ولی با توجه به هزینه‌های بالای کولش، داشت و برداشت و قیمت پایین محصول تولیدی مقرون به صرفه نیست.
وی با بیان اینکه محصول تولیدی امسال را با قیمت پایه ۹ تا نهایت ۱۲ هزار تومان از او خریده‌اند افزود: حتی بخشی از محصول را به قیمت کیلویی ۱۲ هزار تومان برای میدان بار مشهد فرستادم ولی وقتی کرایه حمل و نقل، هزینه سبد، کمیسیون و … را از آن کم کنیم تقریباً هزینه دریافتی از هر کیلو انار فروخته شده هشت هزار تومان می‌شود که واقعاً به صرفه نیست.
حاج حسین، کشاورز ۶۵ ساله بجستانی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر گفت: نبود امکانات مناسب برای نگهداری انارها، کمبود نیروی کار و تجهیزات مدرن، هزینه‌های بالای کارگری و قیمت پایین خرید انار تولیدی از جمله مهمترین مشکلاتی است که در زمینه تولید انار با آن مواجه هستیم.
رحمانی کشاورز دیگر انارکار بجستانی است که در گفتگو با خبرنگار مهر بر لزوم حمایت بیشتر دولت تاکید و اظهار کرد: فرآوری انار همچنان به روش‌های سنتی انجام می‌شود که این کار زمان‌بر و هزینه‌بر است و باید با حمایت‌های دولتی و پرداخت تسهیلات زمینه راه‌اندازی سردخانه و تهیه تجهیزات مورد نیاز برای فرآوری این محصول فراهم شود تا شاهد از بین رفتن حضور دلالان در این بازار باشیم و سود اصلی محصول به کشاورز برسد.
فاطمی از بانوان کشاورز این شهرستان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر به هزینه‌های بالای کارگری، آب و … اشاره کرد و افزود: باید حمایت بیشتری از این محصول شود تا کشاورز مجبور نباشد با همه هزینه‌ها و زحمات فراوان محصول خود را به قیمت ارزان بفروشد.
مقام سوم بجستان از نظر سطح زیر کشت
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان بجستان در گفتگو با خبرنگار مهر از شهرستان بجستان به عنوان یکی از قطب‌های اصلی تولید انار در خراسان رضوی نام برد و افزود: «بجستانی»، «شیشه کپ»، «خزر» یا «شهوار» مهمترین ارقام انار این شهرستان است.
حجت حسن‌نیا با بیان اینکه شهرستان بجستان از نظر سطح زیرکشت مقام سوم را در استان خراسان رضوی دارا است، اظهار کرد: از حدود ۱۱۰۰ هکتار سطح زیر کشت انار، هزار هکتار آن بارده است.
وی با اشاره به اینکه پنج واحد ترمینال ضبط انار در شهرستان بجستان کار جمع‌آوری انارها را در فصل «نار واکنی» انجام می‌دهند، خاطرنشان کرد: هم اکنون انار جمع‌آوری شده توسط این ترمینال‌ها به سردخانه‌های شهرستان‌های اطراف و مشهد حمل می‌شود.
حسن‌نیا افزود: با هدف رفع این مشکل، مجوزهای احداث یک سردخانه با ظرفیت ۱۰۰۰ تن گرفته شده که برای بهره‌برداری نیازمند تخصیص تسهیلات دولتی است.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان بجستان با اشاره به اینکه از مجموع ۶۷۰۰ نفر بهره‌بردار بخش کشاورزی این شهرستان، ۱۸۰۰ نفر دارای باغ انار هستند، اظهار کرد: کاهش بارندگی‌های متوسط سالانه از ۱۲۸ به ۶۵ میلیمتر طی سالیان اخیر در این شهرستان موجب شده است تا میزان سطح زیر کشت انار در این منطقه تا مقداری کاهش یابد و کشاورزان به سمت کشت پسته بروند.
حسن‌نیا با بیان اینکه هم‌اکنون فرآوری محصولات انار به صورت سنتی و در کارگاه‌های کوچک خانگی در این شهرستان انجام می‌شود، تصریح کرد: به دلیل عدم وجود کارخانه صنعتی کنستانتره انار در شهرستان بجستان بعضاً در زمان برداشت انار شاهد حضور دلالان هستیم که محصول باغداران را با قیمت پایین می‌خرند.
آینده انار بجستان در گرو اصلاح چرخه تولید و فروش است
برای بهبود شرایط فروش انار بجستان، ضروری است زیرساخت‌هایی مانند سردخانه‌های مدرن، صنایع فرآوری و بسته‌بندی در منطقه ایجاد شود.
همچنین، دولت می‌تواند با حمایت از تعاونی‌های کشاورزی و حذف واسطه‌ها، زمینه فروش مستقیم و سودآوری بیشتر برای کشاورزان را فراهم کند.
اگرچه انار بجستان به عنوان محصولی با ارزش شناخته می‌شود، اما بدون اصلاح زنجیره فروش، این محصول همچنان برای کشاورزان تنها خاطره‌ای تلخ از سودهای از دست‌رفته خواهد بود.