چگونه «شوریده و شیدای توأم» مرزهای موسیقی مذهبی را گسترش داده است
نوحه «شوریده و شیدای توأم»، در آواز بیات اصفهان و بخش‌هایی از آن، در دستگاه نوا ساخته شده است که یکی از تمایزات و نوآوری‌های برجسته آن استفاده از متغیرهای سازنده موسیقی پاپ است.
به گزارش خبرنگار مهر، نماهنگ «حسرت کربلا» از سری جدید تولیدات مجموعه شب‌های دلتنگی منتشر شد.
مصطفی منتظری کارشناس حوزه موسیقی و عضو هیئت علمی دانشگاه گلستان به تحلیل موسیقایی از مداحی «شوریده و شیدای توأم» حاج محمود کریمی پرداخت.
او در این‌باره نوشت:
حسن مطلع
امروزه، با توجه به فراگیری موسیقی‌های غربی و شرقی در ایران، در سبک‌ها و ژانرهای مختلف، ضرورت خلاقیت در عرصه موسیقی یا ملودی یا همان نغمه‌های مداحی، به عنوان یکی از اساسی‌ترین هنرهای پیشرو در انتقال معارف و عواطف اسلامی و ایمانی، به جهت برقراری ارتباط با نسل‌های جدید و اثرگذاری هرچه بیشتر بر عموم مردم، بر هیچ کسی پوشیده نیست.
بدون شک، یکی از افراد پیشتاز در این زمینه، حاج محمود کریمی است؛ از این منظر می‌توان او را «مرد زمان خویشتن» دانست، که البته به باور برخی، از زمان خویش جلوتر نیز حرکت می‌کند.
باید توجه داشت که خلاقیت هیچ‌گاه نباید تبدیل به بدعت در مداحی شود به طوری که ماهیت و اثر حقیقی آن را کم یا معکوس نماید، لذا غایت و شأن مداحی اهل بیت (ع) اقتضائاتی دارد که اگر در استفاده از ویژگی‌های مثبت سبک‌ها و عناصر نوین موسیقی جهان رعایت شوند، از عوامل شتاب‌دهنده در اثرگذاری مداحی و تحولی متعالی محسوب می‌شود.
در اینجا، به تحلیل برخی از نوآوری‌های موسیقایی نوحه مشهور «شوریده و شیدای توأم» پرداخته می‌شود، نوحه‌ای که در دهه ۹۰ حال و فضای جدیدی را وارد مداحی کرد که علاوه بر اجرا، تولید ملودی آن نیز، توسط خود آقای کریمی صورت گرفته است.
۱.
تلفیق هنرمندانه نغمه‌های ایرانی با گام غربی
در ردیف موسیقی سنتی ایرانی، سخن از هفت دستگاه و پنج آواز است و در موسیقی غربی گام‌های مینور و ماژور مطرح است و استفاده این گام‌ها به طور مستقیم در موسیقی ایرانی صورت نمی‌گرفت، ولی برخی از مقامات موسیقی ایرانی، به دلیل فواصل به کار رفته در آنها، حس و حال مشابهی را منتقل می‌کنند.
در سال‌های اخیر، با گسترش رویکردهای تلفیقی، شاهد به کارگیری مستقیم گام‌های موسیقی غربی در موسیقی ایرانی هستیم که این اثر نمونه بارز آن، منتهی در عرصه مداحی است.
نوحه «شوریده و شیدای توأم»، در آواز بیات اصفهان و بخش‌هایی از آن، در دستگاه نوا ساخته شده است که به دلیل نوع فواصل و حرکت ملودی، گام مینور در موسیقی غربی شبیه آنهاست و همین قرابت، این گام را به موسیقی شرقی و ایرانی نزدیک‌تر کرده است.
از این رو، نوع چینش نت‌ها، فواصل و حرکت ملودی در نوحه مورد نظر که بر پایه حرکت‌های تدریجی (پیوسته) و فواصل کوچک بنا شده است، تلفیقی از موسیقی سنتی ایرانی و گام مینور غربی محسوب می‌شود؛ به دلیل ساختارهای ملودیک مشابه، حس آرامش و تأمل و غم و نوستالژی را در مخاطب ایجاد می‌کند و شنونده را به درون‌نگری معنوی دعوت می‌کند.
باید توجه داشت که تغییرات دینامیکی صدای مداح، همگام با ملودی، همه این کیفیات روحی را تقویت می‌نماید.
با گذشت بیش از یک دهه از ساخت این نوحه و آثار مشابه آن در عرصه مداحی، حتی شاید بتوان از تبدیل گام مینور به بخشی از زبان موسیقی مداحی ایران سخن گفت.
۲.
استفاده از برخی عناصر موسیقی پاپ
یکی از تمایزات و نوآوری‌های برجسته ای که میان این نوحه و دیگر نوحه‌ها، که کاملاً در قالب تصنیف‌های سنتی ایرانی ساخته شده اند، استفاده از متغیرهای سازنده موسیقی پاپ است، که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- سادگی و گیرایی ملودی به طوری که به راحتی در ذهن می‌ماند.
- استفاده از ساختارهای تکرار شونده، مانند ورس-کورس-ورس (Verse-Chorus-Verse)که در نوحه سرایی، به ورس ها، بند و کورس‌ها، گوشواره گفته می‌شود.
بر این اساس، این نوحه هم بخش‌های متغیر دارد (ورس) تا با روایتی جذاب، عاطفی، حماسی یا غم انگیز، مخاطب را همراه خود می‌کند و سپس در نقطه اوج تکرار شونده (کورس)، تمام احساساتی که در تک تک مخاطبان جمع شده است را به صورت هماهنگ و دسته جمعی و در قالب یک هم خوانی مشترک و شورانگیز متجلی می‌کند.
این روند، می‌تواند به دفعات تکرار شود، همانطور که در این اثر، در سه بند، این ساختار تکرار می‌شود.
ورس ها، از ابتدای هر بند مانند «شوریده و شیدای توأم در بند نخست، فانی در ذات احدی در بند دوم و در شب ظلمت ماه منی در بند سوم» شروع می‌شوند تا «به دلم حسرت کربلا در بند اول و دوم و دلیل عزت کربلا در بند سوم» که بعد از آن کورس (گوشواره نوحه) این نوحه قرار می‌گیرد.
- ریتم و تمپوی واضح و تکرار شونده که قطعات پاپ تمپوی نسبتاً متعادل (حدود ۹۰ تا 130 BPM ) دارند و این اثر نیز چنین ویژگی دارد.
تمپو در این مداحی با فضای سوگواری و حالت حزن‌انگیز متن شعر کاملاً هماهنگ است و در قسمت‌هایی که جمعیت به همخوانی می‌پردازند، تمپو اندکی افزایش یابد تا شور و هیجان ایجاد کند.
۳.
هماهنگی شعر و ملودی
شعر در این اثر، دارای زبانی ساده، حزن‌انگیز و احساسی است که کلمات کلیدی مانند «شوریده»، «شیدا»، «حسرت»، «کربلا» و «آه» در ملودی برجسته می‌شوند تا حس معنوی و حزین شعر تقویت شود.
همانطور که گفته شد، این ویژگی‌ها در موسیقی آن نیز موج می‌زند، لذا ملودی با محتوا و الگوی شعر کاملاً تطابق دارد.
تکرار عباراتی مانند «آه کربلا کربلا کربلا» در قالب ملودی‌های ساده و تکرارشونده، تأکید عاطفی بیشتری ایجاد می‌کند.
همچنین، در بخش‌هایی که کلمات احساسی‌تری به کار گرفته شده است، مانند «شوریده و شیدای توأم»، باتوجه به نقطه عزیمت و شروع روایت اصلی (ورس) و هماهنگی کلام و نغمه، حس شیدایی و شور درونی را خیلی تقویت می‌کند.
وقتی هماهنگی شعر و ملودی رقم می‌خورد، انگار اگر ورس ها را آغاز حرکت دسته جمعی عزاداران به همراه روایت غم فراق و شیدایی مداح بدانیم، حرکت ملودی و شعر طوری است که گویا در گوشواره نوحه، این مخاطبین به مقصد و مقصود رسیدند و اشک وصال جایگزین اشک غم و اندوه می‌شود.
۴.
جذابیت متعهدانه
از ویژگی‌های برجسته این اثر هنرمندانه نوین آقای کریمی، ایجاد جذابیت با بکارگیری از عناصر و سبک‌های موسیقی‌های جدید؛ منتهی این هدف باعث نشده است که معیارهای معنوی و هدایت بخش مداحی را نادیده بگیرد و مولفه‌هایی را استفاده کند که اگرچه مخاطب پسندتر شود، ولی با رسالت و جایگاه هیأت و مداحی تناسبی نداشته باشد.
لذا، در عین حالی که نوآورانه و ابتکاری است، متعهد است به مبانی و اصولی که بنام آن و برای آن می‌سازد و از ساز حنجره خویش و برای اتصال به محبوب حقیقی اش می‌نوازد.
تبیین استانداردها و معیارهای این تعهد، تفصیلی دارد که در این اجمال نمی گنجد.
حسن ختام
در دنیایی که به دلیل افزایش محیرالعقول انواع سبک‌های موسیقی و ضریب تأثیر آنها در میدان قلب و ذهن عموم مردم و بویژه جوانان ایران زمین، می‌رفت که نقش هنر مداحی را، که در تاریخ نوحه سرایی، موسیقی در آن برجسته بوده است، کمرنگ و کمرنگ‌تر نماید، نوحه «شوریده و شیدای توأم» از آقای حاج محمود کریمی، در کنار منظومه آثار دیگر از ایشان، شیدایی عاشورایی را با طنینی جهانی سر داد و پویایی و پیشتازی موسیقی مذهبی ایرانی را بار دیگر شکوه و عظمت بخشید.
او با تشخیص صحیح مسائل و چالش‌های نوین، در جهت نقش آفرینی گسترده‌تر و مؤثرتر مداحی و هیأت‌های مذهبی، تلفیقی هنرمندانه و موفق از پایبندی به مبانی دینی و موسیقی و فرهنگ اصیل ایرانی را با ساختارها، عناصر و سبک‌های جدید موسیقی جهان رقم زد.
اگرچه، گام‌های طی نشده و آسیب‌های زیادی در این مسیر وجود دارد، ولی تبیین و توسعه چنین الگوهایی، برای دست یابی به قله، بسیار ضروری و مؤثر است؛ ان شاء الله