نگاهی گذرا به نقش هنرمند فقید در شکل‌گیری جریان هنر مدرن ایران
مارکو گریگوریان معروف به گریگوری مارک از هنرمندان شناخته شده‌ای است که می‌توان او را پایه‌گذار هنر مدرن در ایران دانست.
خبرگزاری مهر -گروه هنر-آزاده فضلی؛ آثار فیگوراتیو و کاهگلی مارکو گریگوریان مدت یک ماه است که در موزه هنرهای معاصر تهران به نمایش درآمده است، آثاری که در نوع خود و حتی الان نیز یکتا هستند.
مارکو گریگوریان معروف به گریگوری مارک، یکی از هنرمندان برجسته و تاثیرگذار در هنر مدرن ایران است.
مارکو در سال ۱۹۲۵ در کروپوتکین روسیه به دنیا آمد.
در همان سال خانواده وی به تبریز مهاجرت کرد.
پدرش بعد از مرگ همسر به تهران آمد و مارکو در مدرسه ارامنه به تحصیل ادامه داد.
مدتی بعد همراه پدر به آبادان و سپس به اصفهان رفتند و مارکو دیپلم خود را در مدرسه کانانیان در جلفای اصفهان گرفت.
در سال ۱۳۱۹ خانواده گریگوریان به تهران بازگشت و مارکو وارد کالج آمریکایی تهران شد.
آموختن نقاشی را در سال ۱۳۲۷ در مدرسه کمال‌الملک آغاز کرد.
۲ سال بعد مارکو به ایتالیا رفت و در آکادمی هنرهای زیبای رم ثبت نام کرد و تحت آموزش پروفسور روبرتو ملی قرار گرفت.
مارکو در سال ۱۳۳۳ بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی، با آموخته های خود از اکسپرسیونیسم ایتالیا به ایران بازگشت.
وقتی گریگوری مارک پایه‌گذار هنر مدرن در ایران می‌شود
مارکو گریگوریان از آن پس نقش مهمی در صحنه هنر مدرن در ایران داشت.
او گالری استتیک را در تهران تاسیس کرد که مرکز تجمع مدرنیست‌های جوان محسوب می‌شد و کانونی بود برای نقاشانی که شیوه بیان آزاد را اتخاذ کرده بودند.
مارکو، کلاس‌ها و دوره‌هایی را نیز در این گالری برگزار می‌کرد و به آموزش جوانان می پرداخت.
از شاگردان او در این سال‌ها حسین زنده‌رودی و فرامرز پیلارام بودند.
از مهم‌ترین فعالیت‌های مارکو گریگوریان تحقیق در مورد هنرهای سنتی ایران، گردآوری تابلوهای نقاشی قهوه‌خانه‌ای و حمایت از نقاشان بازمانده این شیوه بود.
او به ویژه توجه خاصی به بانیان این مکتب، از جمله حسین قوللر آقاسی نقاش و راوی داستان‌های حماسی و محمد مدبر نقاش پرده‌های مذهبی، نشان داد.
او با گردآوری آثار این هنرمندان از شهرهای مختلف، نمایشگاهی در «خانه ایران در پاریس» برگزار کرد که به گرمی از آن استقبال شد.
مارکو گریگوریان در بینال هنر ونیز نماینده غرفه ایران بود و همچنین در سال ۱۳۳۷ به عنوان عضو هیئت داوران در آن مشارکت داشت.
در همان سال اولین بینال هنر تهران (که ۵ دوره برگزار شد) را تحت نظارت اداره کل هنرهای زیبا برگزار کرد و با معرفی و نمایش آثار نقاشان نوگرای ایران، نقش مهمی در تداوم روند نقاشی مدرن ایران ایفا کرد.
گریگوریان در سال ۱۳۴۹ از سوی دانشکده هنرهای زیبا برای تدریس دعوت شد و به ایران بازگشت و در سال ۱۳۵۴ گروه نقاشان و مجسمه‌سازان آزاد را همراه با غلامحسین نامی، فرامرز پیلارام، عبدالرضا دریابیگی، مسعود عربشاهی، سیراک ملکونیان و مرتضی ممیز پایه‌گذاری کرد.
۲ اثر فیگوراتیو مارکو گریگوریان با تکنیک پاستل روی کاغذ
مروری بر آثار فیگوراتیو و کاهگلی مارکو
علاوه بر آثار فیگوراتیو مارکو گریگوریان، تابلوهای خاک و کاهگل او نیز بسیار جالب توجه هستند که در نمایشگاه آثارش در موزه هنرهای معاصر پس از آثار فیگوراتیوش به نمایش درآمدند.
قدمت آثار فیگوراتیو مارکو، پیش از خلق مجموعه آثار مشهور کاهگلی او است و به همین دلیل، اهمیت خاصی در بررسی تاریخ هنر ایران در دوران معاصر دارد.
در نمایشگاه موزه هنرهای معاصر با توجه به تاریخ خلق، آثار در گالری‌های ۷ و ۸ و ۹ چیدمان شده‌اند.
گریگوریان در ابتدا موضوعات واقعی یا خیالی را به شیوه اکسپرسیونیستی ترسیم می‌کرد که تابلوی «نبرد رستم با اشکبوس» در سال ۱۳۳۴ و «ملکه زیبایی رم» در سال ۱۳۳۳ از آن نمونه هستند.
رنگ‌گذاری پرمایه نقاشی‌های مارکو در این دوران، در خدمت فضاسازی‌های خوف‌انگیز قرار می‌گیرد و تداعی‌کننده کابوس‌هاس پریشان نقاش از زندگی انسان معاصر در سایه جنگ است.
در نمایشگاه حاضر؛ ۴ اثر فیگوراتیو این هنرمند فقید که در سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۵ خق شده‌اند، روی دیوار دیده می‌شود و ۲ اثر دیگر فیگوراتیو و پرتره او در نمایشگاه «چشم در چشم» به نمایش گذاشته شده بود.
اثر بدون عنوان که یک سال قبل از درگذشت مارکو گریگوریان خلق شد
مارکو گریگوریان، اولین هنرمند مدرنیست ایرانی است که از خاک و کاهگل در آثار خود استفاده کرده است و با توجه به دغدغه‌های او نسبت به عناصر ارائه شده و رسانه هنری، می‌توان وی را از آغازگران تجارب نو در مدرنیسم ایرانی به شمار آورد مارکو، اولین هنرمند مدرنیست ایرانی است که از خاک و کاهگل در آثار خود استفاده کرده است و با توجه به دغدغه‌های او نسبت به عناصر ارائه شده و رسانه هنری، می‌توان وی را از آغازگران تجارب نو در مدرنیسم ایرانی به شمار آورد.
مارکو در آثار کاهگلی‌اش، با بهره‌گیری از ابعادی نامتعارف و کارمایه‌ای نوآورانه، در صدد بیان رویکردی بدیع از نگاه جستجوگر، ظریف و خلاق یک نقاش ایرانی در نیمه دوم قرن بیستم است.
جریان‌های هنری پست‌مدرن همچون پاپ و مینیمالیسم که در این دوره مقارن با پایان واپسین شیوه‌های مدرن در آمریکا است، برخی از هنرمندان ایرانی را تحت تأثیر قرار داده تا با ترکیب‌بندی‌های جدید، ابداعاتی در نقاشی نوگرای ایرانی را به تماشا بگذارند.
یکی از شاخصه‌های مهم هنری مارکو گریگوریان، علاوه بر تجاربی که در فضاسازی پاپ داشت، نزدیک شدن به نوعی مینیمالیسم است که با به‌کارگیری کاهگل در برجسته‌سازی و بعدنمایی سطح اثر با تأکید بر ماده‌ای جدید در نقاشی تجلی پیدا می‌کند.
چالش‌های ذهنی مارکو گریگوریان با ماده سازنده اثر، برجستگی و کیفیات سطح، موجی تازه در هنر مدرن ایران به راه انداخت، تا جایی که تجارب او در به کارگیری کاهگل و سطوح ناهموار، بعدتر در آثار هنرمندان دیگری چون پرویز کلانتری و غلامحسین نامی دنبال شد.
کارهای کاهگلی این هنرمند فقید، در قیاس با آثار همه هنرمندان هم‌نسلش، مرزهای رسانه نقاشی را درنوردیده و با استفاده از مواد جدید تعریف و ماهیت نوینی از این هنر ارائه می‌کند.
آثار مارکو گریگوریان در حراج‌های معتبر دنیا ارائه و به فروش رسیده‌اند که از جمله آنها می‌توان به اثر «هیروشیما» که از جمله آثار فیگوراتیو او محسوب می‌شود و در سال ۱۳۳۵ خلق شده است، اشاره کرد.
اثر فیگوراتیو «هیروشیما» خلق شده در سال ۱۳۳۵
پایه‌گذاری جنبش نوگرایی در ایران توسط مارکو گریگوریان
غلامحسین نامی هنرمند نقاش و از دوستان مارکو گریگوریان درباره پایه‌گذاری جنبش نوگرایی در ایران در زمینه نقاشی توسط این هنرمند فقید، گفت: مارکو اولین کسی بود که نگاه نو به دنیا را در نقاشی و عرصه هنر نقاشی ایران رواج داد و در سال ۱۳۳۷ وقتی که از ایتالیا آمده بود، از اینکه این همه هنرمند جوان با استعداد در ایران فعالیت دارند که آثار هیچ‌کدام از مرزهای ایران بیرون نرفته، تعجب کرده بود.
او به اداره فرهنگ و هنر پیشنهاد داد و گفت که ما برای اینکه این جوانان را به دنیا معرفی کنیم و کارشان را از ایران به خارج بفرستیم، نیازمند بینال هنر هستیم.
در واقع، مارکو گریگوریان وسیله‌ای شد که هنر معاصر ایران به جهان معرفی شود و ما امروز وقتی که هنرمندان خوبی را در سطح جهانی می‌بینیم، متوجه می‌شویم که مارکو چه خدمتی به هنر ایران کرد.
غلامحسین نامی: مارکو وسیه‌ای شد که هنر معاصر ایران به جهان معرفی شود.
هنری که امروز در عرصه هنر معاصر ایران جریان دارد، روی دوش‌های مارکو گریگوریان قرار گرفته است وی به راه‌اندازی گروه آزاد نقاشان و مجسمه سازان با ایده مارکو گریگوریان اشاره کرد و توضیح داد: مارکو از اینکه یک مشت آدم‌های بی استعداد و بی هنر کارهای مزخرف خودشان را در گالری‌ها به نمایش می‌گذارند، عصبانی بود و به همین دلیل ایده‌ای را مطرح و به سرانجام رساند و آن هم راه‌اندازی گروه آزاد نقاشان و مجسمه سازان بود.
فکر می‌کنم که در تاریخ نقاشی معاصر ایران، «گروه آزاد نقاشان و مجسمه سازان» جایگاه معتبری دارد و بنابراین هنری که امروز در عرصه هنر معاصر ایران جریان دارد، روی دوش‌های مارکو گریگوریان قرار گرفته است.
مارکو معتقد بود این روند خیانت به هنر است و ما باید جلو این قضیه را بگیریم و این موضوع به مساله همه ما تبدیل شد.
میشل الله‌وردیان مدیر هنری نمایشگاه آثار مارکو گریگوریان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر درباره این نمایشگاه توضیح داد: به دلیل اینکه نمایشگاه «چشم در چشم» تمدید شد، فضای گالری‌های موزه هنرهای معاصر تهران محدود است، از این رو مجبور شدیم که برخی از آثار مارکو گریگوریان را از چیدمان نمایشگاه آثار او حذف کنیم و هم‌اکنون ۱۸ اثر از آثار او که در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران قرار داشتند، روی دیوارهای گالری‌های موزه مذکور قرار گرفته‌اند.
اثر «مزرعه» که در سال ۱۳۵۶ خلق شده است
تعامل با موزه‌های کشور برای نمایش آثار ناب مارکو
وی تصریح کرد: باید بگویم از قبل، ۲ اثر از آثار مارکو گریگوریان در نمایشگاه «چشم در چشم» در معرض دید عموم قرار گرفته‌اند.
پس با این حساب، هم‌اکنون ۱۶ اثر از آثار این هنرمند در نمایشگاه انفرادی آثار او هستند.
این آثار برای اولین بار کنار هم و در یک جا دیده می‌شوند.
الله‌وردیان گفت: برای برگزاری نمایشگاه انفرادی آثار مارکو گریگوریان، آثاری از مجموعه‌های شخصی در تهران دریافت شدند ولی به دلایلی چون سختی جابه‌جایی کاهگل‌ها که امکان ریزش داشتند، کنار گذاشته شدند و در معرض دید عموم قرار نگرفتند.
برگزارکنندگان نمایشگاه انفرادی آثار مارکو گریگوریان تمایل داشتند که در بستر برگزاری نمایشگاه مذکور با موزه هنرهای معاصر یا موزه صنعتی کرمان همکاری کند که میسر نشد.
موزه هنرهای صنعتی کرمان، از ۴ اثر بسیار خوب و ناب از مارکو گریگوریان نگهداری می‌کند.
در نهایت همکاری برگزارکنندگان نمایشگاه انفرادی آثار مارکو گریگوریان با مجموعه جهان‌نما در کاخ نیاوران و موزه بانک پاسارگاد شکل گرفت.
وی در پایان نمایشگاه مروری بر آثار مارکو گریگوریان را معرفی‌نامه بسیار خوبی برای زندگی و فعالیت‌های این هنرمند دانست و درباره اینکه عکس‌های وی را چه کسی ثبت کرده است، توضیح داد: تمام عکس‌هایی که شما در نمایشگاه مروری بر آثار مارکو گریگوریان می‌بینید، از آرشیو بنیاد مارکو گریگوریان که در ایروان قرار دارد، انتخاب و استخراج شده‌اند.
تعدادی از این عکس‌ها را فتح‌الله آغاسی ثبت کرده است.