واژه‌های چین و ماچین از کجا آمده‌اند؛ گزارش سفر به قلب قصر ممنوعه
عبدالرسول خیراندیش در نشست میراث مشترک ایران و چین گفت: واژه‌هایی مانند چین و ماچین در منابع تاریخی ما به کار رفته‌اند، اما آیا این واژه‌ها دقیقاً به همان چیزی اشاره می‌کنند که فکر می‌کنیم؟
به گزارش خبرنگار مهر، نشست بررسی میراث مشترک ایران و چین، عصر شنبه ۱۳ بهمن با همکاری مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران در مؤسسه میراث مکتوب برگزار شد.
در ابتدای این نشست اکبر ایرانی، مدیر این مؤسسه گفت: این نشست در پی سفر فرهنگی، علمی و پژوهشی استاد شیخ‌الحکمایی، به چین شکل گرفت.
از وزارت ارشاد درخواست کرده‌ایم مجله‌ای با عنوان «میراث جهان ایرانی» منتشر کنیم که شامل میراث مشترک ایران و آناتولی، آسیای صغیر و قفقاز، شبه‌قاره هند و چین و ژاپن خواهد بود.
این پنج حوزه نشاندهنده حضور علمی، فرهنگی، تاریخی و سیاسی ایران در دوره‌های پیش و پس از اسلام است.
به محض دریافت مجوز، کار را آغاز خواهیم کرد و در هر بخش دبیران ویژه‌ای خواهیم داشت.
از آقای حامد وفایی نیز درخواست کرده‌ایم تا بخش چین را بر عهده بگیرند.
در ادامه، وفایی گفت: با وجود پیشینه گسترده و نفوذ عمیق فرهنگی بین دو کشور، متأسفانه کارهای انجام‌شده در این زمینه در ایران بسیار محدود است.
وی بابیان سابقه ده ساله حضورش در چین، اظهار داشت: در سفرهایم به نقاط مختلف چین، ردپای فرهنگ ایرانی اسلامی را در موزه‌ها، کتابخانه‌ها و حتی در زندگی روزمره مردم مشاهده کرده‌ام.
از شمال تا جنوب چین، از مغولستان تا استان سین‌کیانگ، حتی در نوار شرقی کشور چین همه‌جا نشانه‌هایی از فرهنگ و تمدن ایرانی وجود دارد.
وی با این توضیح و بیان تعریف میراث معنوی با تعریف یونسکو، از عبدالرسول خیراندیش عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه شیراز دعوت کرد سخنانش را آغاز کند.
چین و ماچین و شیخ کازرونی
خیراندیش نیز در آغاز سخنانش گفت: موضوع سخنرانی من «ایران و اسطوره‌های چین و ماچین» است.
اسطوره‌های چین و ایران نشاندهنده اشتراکات عمیق فرهنگی بین دو تمدن هستند.
این اسطوره‌ها نه‌تنها در ادبیات، بلکه در هنر، معماری و آئین‌های دو کشور نیز بازتاب یافته‌اند.
وی افزود: موضوع اصلی صحبت من درباره شیخ ابوسحاق کازرونی و نقش او در شکل‌گیری طریقت مرشدیه است که شبکه‌ای گسترده و به هم پیوسته را ایجاد کرد.
این طریقت، با وجود اینکه بخشی از عرفان ایران است، از جهت گسترش جغرافیایی و ارتباط با تجارت دریانوردی در منطقه‌ای وسیع، پدیده‌ای شگفت‌انگیز محسوب می‌شود.
در واقع شیخ کازرون توانست شبکه‌ای ایجاد کند که حتی به چین نیز رسید.
چین برای ایرانیان، بخش شرقی دنیای آباد و شناخته‌شده بود.
سفر به چین، چه از راه خشکی و چه از راه دریا، پرخطر و طولانی بود.
از راه خشکی، باید از میانه آسیا عبور می‌کردند و از راه دریا، از ساحل جنوبی آسیا می‌گذشتند.
در هر دو مسیر، خطرات بسیاری وجود داشت.
این استاد دانشگاه با طرح این پرسش که اطلاعات ما درباره چین تا چه اندازه با واقعیت منطبق است، گفت: واژه‌هایی مانند «چین» و «ماچین» در منابع تاریخی ما به کار رفته‌اند، اما آیا این واژه‌ها دقیقاً به همان چیزی اشاره می‌کنند که ما فکر می‌کنیم؟
به‌عنوان مثال، واژه «ماچین» از کجا آمده است؟
ممکن است به مناطق کوهستانی چین اشاره داشته باشد، نه به کل کشور چین.
یا به گفته هندی‌ها «مهاچین» به بخش اصلی چین که چین بزرگ می‌نامیدند.
خیراندیش در بخش دیگری از سخنانش گفت: در مورد ورود تجار ایرانی به چین، باید توجه داشت که چینی‌ها به دلایل امنیتی، اجازه ورود به داخل کشور را به تجار خارجی نمی‌دادند.
اگر تجار از راه دریا می‌آمدند، تنها در بنادر مشخصی اجازه توقف داشتند و اگر از راه خشکی می‌آمدند، در مرزهای شمالی چین متوقف می‌شدند.
این محدودیت‌ها باعث می‌شد که تجار ایرانی نتوانند به طور کامل با فرهنگ و جامعه چین آشنا شوند.
در مورد مسیرهای دریایی، باید گفت که سفر از خلیج فارس به چین بسیار طولانی و پرخطر بود.
دریانوردان ایرانی باید از مناطق مختلفی عبور می‌کردند و با تغییرات فصل‌ها و بادها مواجه می‌شدند.
این سفرها گاهی بیش از یک سال طول می‌کشید.
با این حال، تجار ایرانی توانستند در بنادر شرقی چین حضور پیدا کنند و تجارت خود را گسترش دهند.
این‌پژوهشگر در پایان، به نقش شیخ کازرون و شبکه‌ای که او ایجاد کرد، اشاره کرد و افزود: این شبکه نه‌تنها در ایران، بلکه در مناطق دورافتاده‌ای مانند چین نیز نفوذ کرد.
شیخ کازرون توانست با ایجاد یک شبکه منسجم، ارتباطات تجاری و فرهنگی را در منطقه‌ای وسیع تسهیل کند.
گزارش سفر به قلب قصر ممنوعه
سخنران بعدی عمادالدین شیخ الحکمایی بود، که به ارائه گزارش از سفر شش ماهه به چین و مطالعه اسناد و آثار موجود در موزه شهر ممنوعه، مساجد و آرشیوهای چین، پرداخت و گفت: سفر اخیر من به چین، فرصتی بود تا بتوانم به بررسی میراث مشترک ایران و چین بپردازم.
در این سفر علاوه بر شهر ممنوعه از کتابخانه‌های برخی مساجد و آرشیوهای مهم چین، بازدید کردم.
این کتابخانه‌ها دارای نسخه‌های خطی و منابع ارزشمندی هستند که نشاندهنده ارتباطات فرهنگی و تاریخی بین ایران و چین است.
وی افزود: در کتابخانه برخی مساجد شهرهای چین، نسخه‌هایی از کتاب‌های ایرانی یافت می‌شود که نشاندهنده حضور فرهنگی ایران در چین است.
برخی از این نسخه‌ها نه‌تنها از جهت تاریخی، بلکه از جهت هنری نیز بسیار ارزشمند هستند.
در این سفر، توانستم اطلاعات ارزشمندی درباره روابط فرهنگی و تجاری بین دو کشور جمع‌آوری کنم که برخی از این یافته‌ها در حال تدوین در قالب چند مقاله مستقل یا مشترک با همکاران ایرانی یا غیرایرانی است.
این نسخه‌شناس ادامه داد: وزارت فرهنگ چین و موزه قصر ممنوعه برنامه‌ای را از سال گذشته آغاز کرده‌اند که در آن از محققین غیرچینی دعوت می‌شود تا برای مدتی در چین اقامت داشته باشند و پژوهش‌هایی مرتبط با آثار موجود در قصر ممنوعه و دیگر مراکز و سایت‌های چین انجام دهند.
این اقدام تا حدودی فضای بسته چین را باز کرده و نشان می‌دهد که چنین برنامه‌هایی می‌تواند اثرات مثبتی داشته باشد.
قصر ممنوعه در مرکز پکن قدیم و در میانه یک مربع بزرگ واقع شده و دارای قصرهای متعددی است که بیشتر آنها اکنون به صورت موزه یا مخزن آثار فرهنگی مورد استفاده و بازدید است.
این قصر حدود ۱۱۰ سال است که به عنوان موزه و مرکز فرهنگی استفاده می‌شود.
روزانه به‌طور میانگین ۴۰ هزار نفر از قصر ممنوعه بازدید می‌کنند که بیشتر آنها چینی هستند.
این عدد نشاندهنده توجه مردم چین به فرهنگ و تاریخ خود است.
کتابخانه قصر ممنوعه مجموعه‌ای بسیار مهم از آثار مرتبط با تاریخ و هنر چین دارد.
حدود ۹۸ درصد کتاب‌های این کتابخانه به زبان چینی است، اما مجلات تخصصی و دوره‌های تاریخی به زبان‌های دیگر نیز وجود دارد.
این کتابخانه به ما امکان داد تا با تاریخ و فرهنگ چین از نزدیک آشنا شویم.
وی در ادامه افزود: استفاده از نقش شیر در ورودی بناها و کاخ‌ها در چین بسیار رایج است، شیرهای سنگی بسیار بزرگ در ورودی کاخ‌ها یا شیرهای کوچک در ورودی منازل.
چینی‌ها معتقدند که این نقش از ایران گرفته شده است، اگرچه ممکن است از طریق فرهنگ بودایی نیز وارد چین شده باشد.
همچنین، نقش سیمرغ به وفور در هنر چینی دیده می‌شود که نشاندهنده وجود اسطوره‌های مشترک و ارتباط فرهنگی بین ایران و چین است.
اسناد و نسخه‌های خطی در شهر ممنوعه و مساجد چین
شیخ الحکمایی گفت: در قصر ممنوعه، اشیا و آثار قابل توجهی وجود دارد که برخی از آنها به زبان فارسی و عربی هستند.
نیز اسنادی که در آرشیو ملی چین وجود دارد غالباً از قصر ممنوعه بدانجا منتقل شده است.
این اسناد که غالباً به زبان فارسی هستند شامل مکاتبات حکام کشورهای اطراف و مناطق مختلف چین است.
برخی از این اسناد هم که به خط فارسی ولی به زبان‌های دیگر مانند ایغوری، ازبکی و قرقیزی است اما مهرهای آنها به زبان فارسی است.
در چین حدود ۵۰ هزار مسجد وجود دارد که برخی از آنها قدمتی چند صد ساله دارند.
مسجد نیوجیه و مسجد دونگ سی از جمله مساجد قدیمی پکن هستند که نسخه‌های خطی ارزشمندی در آنها نگهداری می‌شود.
این نسخه‌ها شامل تفسیرها و ترجمه‌های قرآن، کتاب‌های اخلاقی و عرفانی است.
وی افزود: یکی از نکات جالب توجه، استفاده از واژه‌های فارسی در زبان امروزِ مسلمانان چین است.
به عنوان مثال، امامان جماعت را آهوند میگویند که همان آخوند فارسی است.
واژه‌های فارسی مانند آب‌دست (وضو)، نیت‌کردن، نماز پیشین و پسین، جبه و دستار هنوز در میان مسلمانان چین رواج دارد.
همچنین در اشیا و ظروف قدیمی مسلمانان که برخی در قصر ممنوعه یا همین مساجد نگهداری می‌شود شعرهای فارسی، احادیث و یا کلمات قصار دیده می‌شود.
اینها نشاندهنده نفوذ عمیق زبان و فرهنگ فارسی در میان مسلمانان چین است.
او با نمایش تصاویری از مساجد ادامه داد: حتی امامان جماعت این مساجد در پوشش و شکل دستار هنوز هم بسیار شبیه به اهالی خراسان هستند.
بخشی از نسخه‌های خطی و عکس‌های قدیمی نیز در این مساجد نگهداری می‌شود.
خوشبختانه توانستیم اعتماد بعضی مسئولین مساجد را جلب کنیم و اجازه بگیریم تا از نسخه‌ها عکس‌برداری و فهرست‌برداری کنیم.
این استاد دانشگاه با اشاره به نسخه‌های خطی و قرآن‌های ترجمه‌دار گفت: یکی از موارد جالب توجه، قرآن‌های با ترجمۀ فارسی است که برخی از آنها بسیار قدیمی هستند.
همچنین استفاده از کاغذ سیاه رنگ در یک قرآن بسیار جالب توجه بود.
این قرآن‌ها نشاندهنده دیرینگی نفوذ زبان فارسی در میان مسلمانان چین است.
همچنین، کاغذهای خاص چینی که در این قرآن‌ها استفاده شده، دارای اهمیت و قابل مطالعه و پژوهش در تاریخ کاغذسازی است.
در بخش نسخه‌های خطی دیگر هم توانستیم به نسخه‌های ارزشمندی دسترسی پیدا کنیم.
برخی از این نسخه‌ها مربوط به متون عرفانی و ادبی فارسی است که از قدیم در میان مسلمانان مورد استفاده بوده و در این مساجد نگهداری شده‌اند.
وجود تعداد زیادی از کتاب گلستان سعدی در میان این نسخه‌ها نشاندهنده آموزشی بودن و توجه ویژه به آثار سعدی و نفوذ ادبیات فارسی در چین است.
هنر اسلامی و «نحوست تربیع» در معماری کهن چین
شیخ‌الحکمایی گفت: در بخش معماری، محراب‌های چوبی و سنگ‌قبرهای قدیمی در مساجد و به ویژه در بنادر جنوبی چون هانجو، چوانجو، شیامن و گوانجو نشاندهنده نفوذ هنر و معماری اسلامی در چین است.
به عنوان مثال، مسجد عنقا یا مسجد سیمرغ دارای محرابی است که در قرن هشتم هجری ساخته شده است.
این محراب‌ها دارای نقوش و نشانه‌هایی هستند که در هنر چینی و ایرانی مشترک است.
همچنین بررسی شهر ممنوعه و ساختمان‌های مهم و نقشه‌های ثبت شده نشان می‌دهد که باور به «نحوست تربیع» یا نحس بود شکل مربع کامل به ویژه در نقشه شهرها دیده می‌شود که نشان از اشتراک یک باور کهن در دو فرهنگ دارد اگرچه دلایل ذکر شده در فرهنگ ایران نحوست تربیع و در چین نقص گوشه‌های زمین و آسمان پس از نزاع دو اسطوره باز می‌گردد.
او در پایان با این توضیح که میراث مشترک ایران و چین بسیار گسترده و عمیق است، به مشکلاتی از قبیل زمان‌بر بودن هماهنگی‌ها و قوانین سختگیرانه چین برای دستیابی به اسناد و نسخ خطی و آثار اشاره کرد؛ و ابراز امیدواری کرد این مشکل با رایزنی‌های مقامات فرهنگی دو کشور برطرف شود.
میراث مشترک ایران و چین و سه دوره تاریخی
در بخش آخر این نشست وفایی به‌عنوان عضو هیئت علمی گروه زبان‌ها و ادبیات خارجی دانشگاه تهران، نمونه‌هایی از میراث مشترک ایران و چین از دوران قبل از اسلام و دوران اسلامی و دوران معاصر بیان کرد و گفت: در دوره پیش از اسلام، روابط ایران و چین بسیار پررنگ بوده است.
به عنوان مثال، قدیمی‌ترین اشاره به ایران در متون چینی مربوط به سفر جانگ چیان، یکی از سفرای چین، به سرزمین‌های غربی است.
نکته‌ای که در اینجا قابل توجه است اینکه در چین، وقتی از غرب صحبت می‌شود، منظور کشورهای غربی یا آمریکا نیست، بلکه سرزمین‌های حوزه غربی چین مانند ایران، هند و بعضاً اروپای شرقی مد نظر است.
چون طبق تقسیم بندی جغرافیایی چینیان، آمریکا در شرق چین قرار دارد و این موضوع امروز در تمام نقشه‌هایی که در چین چاپ می‌شود نیز لحاظ شده است.
وی افزود: در کتاب «شیء جی» یا «یادداشت‌های تاریخی» که قدیمی‌ترین سند تاریخ‌نگاری مکتوب چین باستان به قلم سی ما چیان است، به ایران باستان اشارات مهمی شده است.
در این کتاب، از پادشاه اشکانی با نام «می ته لی دا تی» یا همان مهرداد یاد شده است که لشکری متشکل از بیست هزار سواره برای استقبال از نمایندگان چین به مرزهای شرقی سرزمین اشکانی اعزام کرد.
این قدیمی‌ترین ذکر از اشکانیان در متون چینی است.
این استاد دانشگاه در ادامه درباره جایگاه میراث ایرانی در چین در دوران پس از اسلام گفت: پس از ظهور اسلام و ورود آن به ایران زمین، روابط ایران و چین وارد مرحله جدیدی شد.
در این دوره، متون اسلامی به زبان فارسی در چین ظاهر شدند و قرآن‌ها و تفاسیر قرآن با ترجمه، تفاسیر و حواشی به زبان فارسی در چین رواج قابل توجهی یافتند.
همچنین، مساجد بسیاری در چین ساخته شدند که نشاندهنده نفوذ اسلام و فرهنگ ایرانی در این کشور است و در یک کلام می‌توان گفت چین در دوران متقدم، پذیرای اسلامی ایرانی شد.
وی افزود: در دوره معاصر، توجه چینی‌ها به ادبیات و فرهنگ ایرانی افزایش یافته است.
به عنوان مثال، اشعار مولانا، سعدی، خیام و حافظ به زبان چینی ترجمه شده‌اند.
این ترجمه‌ها نشاندهنده علاقه چینی‌ها به ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی است.
در صورتی که متأسفانه ما هنوز ترجمه قابل توجهی از از اشعار چینی یا متون ادبی شاخص چین به زبان فارسی نداریم.
وفایی در پایان به جمع بندی نشست پرداخت و گفت: میراث مشترک ایران و چین حوزه‌ای بسیار گسترده و عمیق است.
از دوره پیش از اسلام تا دوره معاصر، روابط فرهنگی و تاریخی بین دو کشور همواره پررنگ بوده است.
امیدوارم این برنامه‌ها بتواند گامی در جهت تقویت روابط فرهنگی ایران و چین باشد، چرا که در این حوزه آثار بسیاری وجود دارد و زمینه خوبی برای پژوهش‌های آینده به دست می‌دهد.