قداست مسجد جمکران؛ ذاتی یا اکتسابی؟

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - امیر گلپایگانی* نویسنده و پژوهشگر دینی به مناسبت هزار و هفتاد و سومین سالروز تأسیس مسجد مقدس جمکران یاداشتی تحت «قداست مسجد جمکران؛ ذاتی یا اکتسابی؟
یک تبیین راهبردی» نگاشته که در زیر می‌خوانیم.
مسجد مقدس جمکران در طول تاریخ خود، همواره کانون توجه شیعیان و محبین اهل‌بیت (ع) بوده است.
با این حال، درباره ماهیت قداست این مسجد، دو نگاه کلی وجود دارد: برخی آن را دارای قداست ذاتی و اصیل می‌دانند و برخی دیگر معتقدند که قداست این مسجد امری اکتسابی و تابع تجمع عاشقان امام زمان ارواحنافداه و عبادت‌های فردی و جمعی در آن است.
گروه دوم، لزومی بر اثبات قداست ذاتی برای مسجد جمکران نمی‌بینند و تأکید دارند که صرفاً گردهمایی شیعیان برای نیایش و توسلی بدون اشکال و به دور از بدعت، برای اهمیت این مکان کافی است.
بااین‌حال، این نگاه می‌تواند در بلندمدت به مشکلات و خطرات راهبردی منجر شود که بر هویت و اثر کارکردی والای مسجد مقدس جمکران را دچار چالش کند.
در ادامه، به بررسی تفاوت‌های این دو دیدگاه و پیامدهای احتمالی آنها می‌پردازیم.
تمایز میان قداست اصیل و قداست تبعی
در مباحث الهیاتی و جامعه‌شناختی دین، دو نوع قداست قابل تعریف است:
قداست اصیل (ذاتی): اماکنی که به دلیل یک مأموریت الهی، جایگاه خاصی در منظومه فکری و اعتقادی یک دین دارند.
قداست آنها وابسته به حضور یا تجمع افراد نیست، بلکه دارای یک نقش منحصر به فرد در مسیر تاریخی آن دین و مکتب هستند.
مصادیق آن شامل مسجدالحرام، مسجدالنبی و حرم ائمه معصومین (ع) است.
قداست تبعی (اکتسابی): اماکنی که تقدس آنها ناشی از عملکرد و اقبال افراد متدین است.
این اماکن قداست خود را از تجمع‌های دینی مذهبی یا حضور برخی افراد مذهبی و شاخص می‌گیرند و در صورت تغییر شرایط، می‌توانند جایگاه خود را از دست بدهند.
نمونه‌هایی از این اماکن شامل تکایا، حسینیه‌ها و مساجدی هستند که به‌مرور زمان اهمیت خود را کسب کرده‌اند.
حتی شاید بتوان مقام‌ها و قدمگاه‌ها را در این دسته قرار داد.
شواهد قداست ذاتی مسجد جمکران
برای پذیرش قداست ذاتی مسجد جمکران، شواهد و مؤیدات مهمی وجود دارد که نمی‌توان به‌سادگی از آنها گذشت:
صراحت کلام امام زمان ارواحنافداه: در روایت بنای مسجد مقدس جمکران (و به تأیید علمای بزرگ و صاحب دقت و نظری همچون مرحوم بروجردی)، تصریح شده است که امام زمان ارواحنافداه به حسن بن مثله جمکرانی فرمودند که این مکان شریف است و به دستور الهی برگزیده شده است.
این تأکید امام، محدود به زمان خاصی نیست و نشان‌دهنده شأن ویژه این مسجد در منظومه اعتقادی شیعه است.
رویکرد علمای طراز اول شیعی: علمای برجسته شیعه، که در شهر مذهبی قم امکان انتخاب اماکن متعدد برای عبادت و توسل را داشتند، به مسجد جمکران روی آورده و ارادت و اهتمام ویژه‌ای به آن داشته‌اند.
این انتخاب و اقبال نمی‌تواند صرفاً ناشی از تصادف یا عادت باشد، بلکه برآمده از شناخت عمیق آنان نسبت به جایگاه این مسجد است.
نشانه‌های باستانی و فرامذهبی: برخی شواهد تاریخی و باستانی نشان می‌دهد که سرزمین جمکران پیش از تأسیس مسجد نیز از نوعی قداست برخوردار بوده است.
چنین ویژگی‌هایی در تاریخ ادیان، معمولاً بیانگر یک جایگاه ویژه معنوی است که ریشه‌های آن فراتر از دوره‌ای خاص بوده که شرح آن در این بحث نمی گنجد.
مسجد جمکران؛ یک مأموریت ویژه در تاریخ تشیع
اگر مسجد جمکران را دارای قداست اصیل بدانیم، این بدان معناست که این مکان، نقش و مأموریتی خاص در مسیر تاریخی تشیع دارد.
در این نگاه، مسجد جمکران صرفاً محل عبادت فردی نیست، بلکه یک پایگاه راهبردی است که در دوران غیبت کبری، نقش ویژه‌ای در زمینه‌سازی ظهور (و چه بسا نقش پساظهور) برایش تعریف شده است.
یعنی این نقش، نه‌تنها در ابعاد عبادی، بلکه در ابعاد اجتماعی و تمدنی نیز تعریف می‌شود.
اما اگر قداست مسجد جمکران را صرفاً تبعی بدانیم، دو پیامد مهم در پی خواهد داشت:
عدم پذیرش مأموریت تاریخی: در این نگاه، مسجد جمکران تنها محلی برای زیارت و دعا تلقی می‌شود و مأموریت راهبردی و جایگاه تاریخی آن در تشیع نادیده گرفته می‌شود و اعتبار بدون تاریخ انقضا نیست.
امکان تفویض و جایگزینی: اگر قداست جمکران را تابع شرایط اجتماعی و حضور افراد بدانیم، این امکان مطرح می‌شود که جایگاهی مشابه برای آن ایجاد شود یا مأموریت آن به نقطه‌ای دیگر انتقال یابد.
این امر می‌تواند به تضعیف تدریجی جایگاه این مسجد و حتی تلاش برای ایجاد بدیل‌هایی برای آن منجر شود.
چالش‌های نگاه تبعی به قداست مسجد جمکران
در صورت پذیرش قداست تبعی برای مسجد جمکران، با چالش‌های زیر مواجه خواهیم شد:
محدود شدن کارکرد مسجد به عبادت فردی: اگر مسجد جمکران را تنها یک محل زیارت و دعا بدانیم، نمی‌توان برای آن نقش پایگاهی و قرارگاهی در نظام فکری و اجتماعی شیعه قائل شد.
از جمکران انتظار نقش و وظایف اجتماعی و فراگیر نیست و در این صورت، ظرفیت عظیم راهبردی این مسجد مبارک تضعیف خواهد شد.
ایجاد زمینه برای تردید در تقدس و اهمیت مسجد: پذیرش نگاه تبعی می‌تواند زمینه را برای شبهات و تردیدها در میان عموم مردم فراهم کند و جایگاه این مسجد را در طول زمان متزلزل سازد.
امکان مشابه‌سازی و آلترناتیوسازی: اگر مسجد جمکران دارای مأموریت ویژه‌ای نباشد، این تصور ایجاد می‌شود که می‌توان مشابه آن را در نقاط دیگر ایجاد کرد یا نقش آن را به اماکن دیگری واگذار کرد.
موضوعی که از سوی ناآگاهان (و شاید مغرضان) تا کنون مطرح شده و به اثربخشی و مرکزیت این نماد مهدوی خدشه جدی وارد خواهد کرد.
در پایان باید گفت: نگاه به قداست مسجد جمکران، تأثیر مستقیم بر جایگاه و نقش آن در جهان تشیع دارد.
اگر این قداست را اصیل بدانیم، آن را یک پایگاه راهبردی، تمدنی و اجتماعی با مأموریت ویژه در دوران غیبت کبری خواهیم دانست.
اما اگر این قداست را تبعی بدانیم، به‌تدریج زمینه برای کاهش اهمیت آن، تضعیف جایگاهش در نظام فکری شیعه و حتی امکان مشابه‌سازی آن فراهم خواهد شد.
بدین‌سبب، ضروری است که در گفتمان رسانه‌ای و تبلیغاتی مرتبط با مسجد جمکران، به قداست اصیل آن تأکید شود و مأموریت ویژه و جایگاه تاریخی آن در منظومه معارف شیعی تبیین گردد.
آنان که حلاوت معنویت آن‌را چشیده‌اند مراقب باشند که نکند ناخواسته به عظمت آن خدشه وارد سازند.
بی سبب نیست که آخرین ذخیره الهی درباره آن فرموده‌اند: «مردمان را فراخوان که این سرای شریف (مسجد مقدس جمکران) را دل سپارند و منزلتش را پاس دارند»
*نویسنده و پژوهشگر دینی