آئین قنبرخوانی؛ روایتی از عشق و فراق
شهرستان کاشمر، واقع در خراسان رضوی، به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و مذهبی ایران شناخته می‌شود و دارای میراثی غنی و عمیق در زمینه آئین‌های مذهبی است. این شهرستان، با تاریخچه‌ای پربار، نه تنها به دلیل پتانسیل‌های زیارتی‌اش مشهور است، بلکه به عنوان یک کانون فرهنگی، آئین‌های مختلفی را در خود جای داده است.
به گزارش مشرق، یکی از مهم‌ترین این آئین‌ها، قنبر خوانی است که هرساله در ایام ماه مبارک رمضان و به ویژه در روز ۲۱ رمضان، همزمان با سالروز شهادت حضرت علی (ع)، برگزار می‌شود.
مراسم قنبر خوانی علاوه بر اینکه یک رویداد مذهبی و فرهنگی، تجلی عشق و ارادت مردم کاشمر به اهل‌بیت(ع) است، به نوعی تجلی هنر موسیقی و نمایش در خدمت ارزش‌های دینی به شمار می‌آید و هرساله با شور و شوق خاصی برگزار می‌شود.
نقل‌های تاریخی از زندگی قنبر
جواد افتاده، پژوهشگر آئین‌های مذهبی، در خصوص قنبر خوانی و جایگاه آن در فرهنگ کاشمر گفت: کاشمر شهری است با سابقه طولانی در برگزاری آئین‌های مذهبی مختلف که این آئین‌ها در این دیار رونق و جلوه خاصی دارند.
وی افزود: گرچه زندگی قنبر، غلام وفادار حضرت علی(ع)، در تاریخ به‌صورت مستند مشخص نیست، اما نقل‌های تاریخی و حکایت‌های مختلفی از او در کنار حضرت علی(ع) و خاندان ایشان وجود دارد.
افتاده ادامه داد: بر اساس پژوهش‌های انجام شده، قنبر یک فرد ایرانی بوده که در حبشه زندگی می‌کرده و در جنگ‌های میان ساسانیان و اعراب در سن ۲۴ یا ۲۵ سال اسیر می‌شود.
این پژوهشگر آئین‌های مذهبی، افزود: قنبر پس از اینکه اسیر می‌شود با وجود اینکه در شرایط سختی قرار داشت، تلاش می‌کرد تا به عنوان غلام اعراب در بازار برده فروشان فروخته نشود.
وی اظهار کرد: گرچه او در بازار برده فروشان هرگز سرش را بالا نمی‌آورد تا چهره‌اش دیده نشود ولی در نهایت با عربی آشنا می‌شود که در او ایمان و صداقت موج می‌زد.
این فرد کسی نبود جز حضرت علی(ع) که قنبر را خریداری کرده و نام او را نیز به همین نام گذاشت.
افتاده توضیح داد: حضرت علی(ع) پس از اینکه قنبر را می‌خرند ابتدا از وی می‌خواهند که مسلمان شود، اما قنبر به شرطی خواسته ایشان را می‌پذیرد که پس از مسلمان شدن، اجازه دهند غلام‌شان شود که با قبول حضرت از آن زمان به بعد قنبر مرید حضرت علی(ع) می‌شود و در تمامی مکان‌ها و بسیاری از جنگ‌ها ایشان را همراهی می‌کند.
وی گفت: قنبر به عنوان غلام وفادار حضرت علی(ع) در جنگ‌های مختلفی در کنار ایشان حضور داشته و با جان و دل از آن حضرت دفاع کرده است.
در واقع قنبر به عنوان یک شخصیت تاریخی، نماد وفاداری و ارادت به اهل‌بیت(ع) محسوب می‌شود و مراسم قنبر خوانی به نوعی تجلیل از این وفاداری است.
این پژوهشگر آئین‌های مذهبی، با بیان اینکه قنبر در طول زندگی‌اش، در جنگ‌های مختلفی، از جمله جنگ صفین، به عنوان پرچم‌دار حضرت علی(ع) حضور داشته است، افزود: قنبر در جنگ صفین نیز به عنوان پرچم‌دار امام علی(ع) شناخته می‌شود و عشق او به این امام بزرگوار در تمامی مراحل زندگی‌اش مشهود است.
آنچه بر قنبر پس از شنیدن خبر شهادت حضرت علی(ع) گذشت
پس از خبر شهادت حضرت علی(ع) توسط ابن ملجم، قنبر به سرعت به خانه آن حضرت می‌رود.
ناصری در توضیح این واقعه گفت: از لحظه‌ای که قنبر به سر کوچه حضرت علی(ع) می‌رسد، شروع به خواندن اشعار و رجزخوانی می‌کند تا مردم را به جمع شدن ترغیب کند.
افتاده افزود: قنبر پس از رسیدن به درب خانه حضرت، خشت‌هایی که در اطراف بود را برمی‌دارد و با نواختن اشعار و مرثیه به سر خود می‌زند.
قنبر آن‌قدر با شور و شوق مرثیه‌سرایی می‌کند که از هوش می‌رود.
این پژوهشگر آئین‌های مذهبی ادامه داد: پس از شهادت حضرت علی(ع)، قنبر به خدمت امام حسن(ع) می‌رود و به عنوان یکی از نزدیک‌ترین یاران آن حضرت در کنار ایشان قرار می‌گیرد.
او آن‌قدر به امام حسن(ع) نزدیک بود که در شب شهادت ایشان در بستر امام حضور داشت.
وی با بیان اینکه قنبر به عنوان یک شخصیت تاریخی، نه تنها به خاطر وفاداری‌اش به حضرت علی(ع)، بلکه به دلیل نزدیکی‌اش به امام حسن(ع) نیز مورد احترام و توجه قرار دارد، گفت: پس از شهادت امام حسن(ع)، بنی‌امیه به شدت علیه پیروان اهل‌بیت(ع) اقدام کرد و بسیاری از مریدان را دستگیر و به زندان انداخت.
افتاده افزود: قنبر، غلام وفادار حضرت علی(ع) هم نیز از این قاعده مستثنی نبود و در زندان به سر می‌برد و به همین دلیل، او نتوانست در واقعه عاشورا و کربلا شرکت کند.
وی تصریح کرد: پس از شهادت امام حسین(ع) و آزادی از زندان، قنبر به همراه سایر اسرا از زندان آزاد می‌شود و به دنبال امام زین العابدین(ع) می‌گردد و خدمت به ایشان را آغاز می‌کند.
این پژوهشگر آئین‌های مذهبی در ادامه با بیان اینکه قنبر بعد از شهادت حضرت علی(ع) به سه نفر دیگر از ائمه نیز خدمت کرده است، گفت: در آن زمان، حجاج، حاکم وقت، به دنبال خون‌ریزی علیه مریدان اهل‌بیت(ع) به ویژه حضرت علی(ع) بود و قنبر یکی از معدود افرادی بود که هنوز مرید واقعی حضرت علی(ع) محسوب می‌شد.
وی گفت: براساس آنچه در تاریخ آمده حجاج قنبر را به نزد خود فراخواند و به او گفت اگر به حضرت علی(ع) و دیگر ائمه ناسزا بگوید، او را خواهد بخشید؛ اما قنبر با شجاعت شعری در مدح و ثنای حضرت علی(ع) خواند و در نتیجه گردن او را زدند.
محل دفن قنبر هنوز ناشناخته مانده و سندی در این زمینه وجود ندارد؛ اما پس از شهادت قنبر، ایرانیان از آواها و مرثیه‌های او استفاده کردند و با ادغام آن‌ها با موسیقی و آوازهای ایرانی، نمایشی مذهبی به نام قنبر خوانی را شکل دادند.
این مراسم به‌طور سالیانه در ۲۱ ماه مبارک رمضان، بعد از نماز ظهر و عصر در مسجد جامع کاشمر برگزار می‌شود.
آئین قنبرخوانی، تجلی فرهنگ دینی و مذهبی مردم کاشمر
قنبرخوانی به نوعی مصیبت‌خوانی در رثای امیرالمؤمنین(ع) است و قدمت آن به دوران رواج تشیع در ایران برمی‌گردد.
قنبرخوانی که در کاشمر بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد در آغاز، راویان این آئین شامل مرشدان و پرده‌خوانان بودند و به مرور زمان، هنرمندان تعزیه‌خوان نیز در حفظ و تداوم این آئین نقش مؤثری ایفا کردند.
رضا یوسفی، کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، با بیان اینکه این مراسم به دلیل غنای مذهبی و تاریخی‌اش، در چهارم بهمن‌ماه سال ۱۳۹۱ به شماره ۸۲۸ به ثبت در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید، افزود: این مراسم از آن زمان تا به امروز زنده و فعال مانده است.
همه ساله و در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان، جمعیتی انبوه در نماز جماعت ظهر و عصر مسجد جامع کاشمر حاضر می‌شوند.
همزمان، جمعیت چشمگیری نیز در حسینیه حیدری تجمع می‌کنند و عزاداران در قالب چند دسته بزرگ عزاداری از محل حسینیه حیدری حرکت کرده و به سمت مسجد جامع رهسپار می‌شوند.
در اینجا، نمازگزاران حاضر در مسجد فضا را برای هیئت حیدری باز می‌کنند و پس از ورود آن‌ها به مسجد، مراسم را در اختیار مداحان و عزاداران هیئت حیدری قرار می‌دهند.
این فرآیند به نوعی همبستگی و اتحاد مردم را نشان می‌دهد و بر اهمیت اجتماعی این آئین تأکید می‌کند.
یوسفی تأکید کرد: اکنون آئین قنبرخوانی به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی این شهرستان شناخته می‌شود و بسیاری از مردم از نقاط مختلف کشور برای مشاهده این رویداد به منطقه می‌آیند.
وی با اشاره به اینکه قنبرخوانی به عنوان یک آئین مذهبی و فرهنگی، نه تنها در کاشمر، بلکه در سراسر ایران به عنوان نمادی از عشق و ارادت به اهل‌بیت(ع) شناخته می‌شود، گفت: این مراسم با حفظ سنت‌های قدیمی و ترکیب آن با هنر نمایشی، به نسل‌های آینده منتقل شده و همچنان در دل مردم زنده است.
این کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، با بیان اینکه اکنون آئین قنبرخوانی به نام کاشمر شناخته می‌شود، خاطرنشان کرد: آئین قنبرخوانی نه تنها یادآور تاریخ و فرهنگ غنی اسلامی است، بلکه به عنوان منبع الهام برای نسل‌های آینده در حفظ ارزش‌های انسانی و دینی به شمار می‌آید.
آئین قنبرخوانی همچنان به عنوان یک رویداد مهم فرهنگی در کاشمر، نه تنها در یادها و دل‌ها، بلکه در تاریخ فرهنگی ایران به ثبت رسیده و به نسل‌های آینده منتقل خواهد شد.
این مراسم با تنوع فرهنگی و هنری خود، نه تنها یک نمایش مذهبی، بلکه یک رویداد اجتماعی و فرهنگی است که می‌تواند به عنوان الگوی مناسبی برای سایر مناطق کشور در راستای حفظ و ترویج ارزش‌های فرهنگی و مذهبی مورد توجه قرار گیرد.