معنای زندگی در قرآن؛ از عبودیت تا سعادت

به گزارش خبرنگار مهر، یازدهمین نشست از سلسله نشست‌های مجازی «شناخت قرآن کریم» که با حضور و ارائه اساتید بین‌الملل و داخلی به مناسبت ماه مبارک رمضان و به همت انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهرکرد برنامه‌ریزی شده است، شامگاه گذشته چهارم فروردین با موضوع «معنای زندگی از منظر قرآن کریم» با ارائه سیدابراهیم مرتضوی استاد مدعو دانشگاه فرهنگیان و پژوهشگر علوم قرآن کریم برگزار شد.
سیدابراهیم مرتضوی در این نشست با اشاره به اینکه انسان بر طبق نص صریح قرآن در رنج و مشقت آفریده شده است، اظهار کرد: جنس رنج‌ها متفاوت است و هر فردی نوع متفاوت رنج از دیگری را تحمل می‌کند؛ ممکن است شخصی از نگاه دیگران هیچ رنجی در زندگی خود نداشته باشد اما وقتی در احوال او دقیق شویم متوجه خواهیم شد که رنج‌های زیادی دارد.
این پژوهشگر علوم قرآنی با ذکر اینکه انسان‌ها گاه در رنج‌ها با خود درباره فلسفه و چرایی زندگی می‌پرسند، ادامه داد: این موضوع گاه جنبه خطیرتری پیدا می‌کند و انسان در نهایت رنج و دشواری حتی به خودکشی فکر می‌کند.
زندگی برای این دست افراد هیچ معنایی ندارد و پوچ و تهی است.
چرا درک هدف زندگی مهم است
مرتضوی با بیان اینکه درک معنای زندگی برای انسان‌ها اهمیت فراوانی دارد، توضیح دارد: امیرالمؤمنین (ع) در حدیث معروفی فرمودند: «رحم الله امرء علم من این و فی این و الی این» یعنی خدا رحمت کند کسی را که بداند از کجاست، در کجاست و به کجا می‌رود.
البته اینکه در کجا هستیم مشخص است همچنان که خدا در قرآن در توصیف دنیا و حیات دنیوی فرمود: «قَالَ فِیهَا تَحْیَوْنَ وَفِیهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ» (اعراف/۲۵).
مرتضوی با طرح این پرسش که از نگاه قرآن فلسفه حیات و علت حضور و هدف زندگی انسان چیست، اظهار کرد: با نگاهی به آرا و اندیشه‌های متفکران و فلاسفه شرقی و غربی متوجه می‌شویم که این پرسش دغدغه بسیاری از آنها بوده و آثار فراوانی در این راستا خلق شده که هر اندیشمندی به جنبه‌ای از حیات پرداخته است.
این مدرس دانشگاه با تأکید بر اینکه مراد از معنای زندگی ممکن است «هدف زندگی», «کارکرد زندگی» یا «ارزش زندگی» باشد، اظهار کرد: در این نشست ما تلقی «هدف» را مورد توجه قرار داده و با این نگاه به معنای زندگی می‌پردازیم.
زیرا وقتی هدف مشخص باشد، جهان‌بینی و مسیر نیز مشخص خواهد شد.
مرتضوی با اشاره به اینکه زندگی از نگاه قرآن دارای معناست و آیاتی ناظر بر اثبات معنای زندگی وجود دارد، اظهار کرد: در این راستا می‌توان به آیات شریفه همچون ۱۹۱ آل عمران، ۲۷ ص، ۳۸ دخان، ۱۶ انبیا، ۳۶ قیامت، ۱۱۵ مومنون و … اشاره داشت.
همه این آیات حاکی از آن است که پشت خلقت انسان یک هدف وجود دارد.
وی با ذکر اینکه خدا شگفتی‌های زیادی در عالم انفسی و آفاقی خلق کرده است، افزود: این امکانات برای بازی و سرگرمی نیست بلکه هدفی پشت آنها وجود دارد.
همانطور که عقل سلیم می‌گوید امکان ندارد بشر چیزی را اختراع کند و بسازد بی‌آنکه هدفی از ساختن آن داشته باشد و کارکردی برای آن تعریف نشود.
این مدرس دانشگاه با ذکر اینکه خدا به تصریح قرآن در آیه «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا» (بقره/۳۹) تمام عالم هستی را در اختیار انسان قرار داده است، افزود: انسان این اختیار را دارد که حرف قرآن را نپذیرد و خودش فکر کند و به پاسخ برسد یا اینکه اهداف زندگی از نگاه قرآن را قبول کرده و این نگاه را در زندگی خود پیاده کند.
چرایی حضور انسان در حیات دنیوی
مرتضوی با طرح این پرسش که انسان چرا در دنیا حضور دارد، ادامه داد: آیات قرآن در پاسخ به این پرسش دو دسته‌اند که دسته اول به صراحت و روشنی پاسخ می‌دهد که هدف حیات انسان، «عبادت و پرستش خدا» ست.
در این راستا می‌توان به آیه «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات/۵۶) اشاره داشت.
وی با بیان اینکه کل جهان هستی به تصریح آیه شریفه «وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» (اسراء/۴۴) خدا را ستایش می‌کند، افزود: همه عالم مُسبح خداست و در آیات دیگری از جمله آیه ۵۳ از سوره مبارکه انفال، خدا به سرنوشت انسان‌ها و مختار بودن آنها در تعیین سرنوشت اشاره دارد.
مرتضوی مراد از عبادت را عبودیت دانست و اظهار کرد: عبادت ظاهری باید به حقیقت عبادت یعنی عبودیت منتهی شود و عبودیت یعنی آنکه انسان هم در نیت و هم گفتار و رفتار یک محرک یعنی خوشنودی خداوند را مورد توجه قرار دهد و بین نیت، گفتار و رفتار همخوانی ایجاد کند.
سه‌گانه عبودیت، رحمت، خلافت
وی با بیان اینکه معنای دوم زندگی بر طبق نص صریح قرآن ناظر بر «رحمت» است، گفت: خدا در آیات ۱۱۸ و ۱۱۹ به این موضوع اشاره داشته و فرمود: «إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ ۚ وَلِذَٰلِکَ خَلَقَهُمْ».
در آیه ۱۵۶ سوره مبارکه اعراف نیز فرمود: «وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ» یعنی رحمتم همه چیز را فرا گرفته است.
مرتضوی مقوله «خلافت» را از دیگر اهداف زندگی از دیدگاه قرآن عنوان کرد و افزود: در این راستا می‌توان به آیات شریفه ۶۲ نمل و ۳۱ بقره اشاره کرد.
نگاه علامه طباطبایی این است که خدا این زمین را در اختیار بشر گذاشت تا از نعمات آن استفاده کند و هر تصرفی خواست داشته باشد.
انسان وقتی در بهره‌مندی از این نعمت‌ها عاجز ماند و به اضطرار رسید، خدا دست او را می‌گیرد.
این پژوهشگر علوم قرآنی با اشاره به دسته دوم آیات ناظر به بیان اهداف و معنای زندگی، توضیح داد: مقوله رشد یکی از این اهداف است، انسان به دنیا آمد تا به رشد برسد و این مفهوم را در سوره‌هایی همچون انسان و جن می‌توانیم مشاهده کنیم.
مرتضوی بیان کرد: مرحوم صفایی حائری در این خصوص بین تکامل و رشد تمایز قائل شده و معتقد است تکامل به معنی به اوج رساندن قوای جسمی و ذهنی و روحانی، اما رشد یعنی آنکه این قوای به تکامل رسیده را در موضع به‌جا مورد استفاده قرار گیرد.
انسان اگر قوای خود را به تکامل برساند اما استفاده‌ای نکند، بیش از دیگران به پوچی می‌رسد.
رشد؛ هدف و معنای زندگی دنیایی
این پژوهشگر علوم قرآنی ادامه داد: رشد یعنی آنکه انسان بتواند استعداد و توانمندی خود را در جایگاه و موقعیت مناسب خودش مورد استفاده قرار داده و خود و دیگران را از آن بهره‌مند سازد.
مرتضوی ملاقات با پروردگار را از دیگر اهداف زندگی بر طبق قرآن کریم دانست و اضافه کرد: در این خصوص آیات زیادی داریم که به رجعت و بازگشت انسان به سوی پروردگار و ملاقات با ذات اقدس الهی اشاره دارند.
شکرگزاری، یاد خدا، پیروی از فرامین الهی، رسیدن به بهشت و … از دیگر اهداف زندگی است که انسان اگر در عبودیت سربلند بیرون بیاید به این اهداف دست خواهد یافت.
این مدرس دانشگاه در پایان با تأکید بر اینکه درک معنای زندگی باعث جهت دادن به آن خواهد شد و فرد را از پوچی نجات می‌دهد، توضیح داد: فهم معنای زندگی باعث می‌شود انسان پاسخ بسیاری از سؤالاتش را دریافت و تلاش کند تا زندگی متفاوتی از دیگران را داشته باشد و رویکرد مناسبی در سبک زندگی در پیش گیرد.