خانه‌تکانی دل و جان برای روزی مبارک؛نگاهی به سنت‌های عید فطر درخوزستان

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: در گوشه‌ای از جنوب ایران، جایی که نخل‌ها سر به آسمان ساییده‌اند و رود کارون آرام در جریان است، عید فطر برای مردم عرب خوزستان، آئینی است که ریشه در فرهنگ، سنت و باورهای عمیق این مردمان دارد.
این عید که آغاز ماه شوال را نوید می‌دهد، فرصتی است برای غبارروبی دل‌ها و خانه‌ها، تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی، و تجدید عهد با ارزش‌هایی چون دوستی، محبت و نوع‌دوستی.
از «ام‌الوسخ» تا «ام‌الحلس»
در میان عرب‌های خوزستان، روزهای منتهی به عید فطر هر یک نامی و رسم خاص خود دارد.
دو روز پیش از عید که به «ام‌الوسخ» یا «روز چرکین» معروف است، آغاز یک تحول بزرگ در خانه‌هاست.
این نام شاید در نگاه اول عجیب به نظر برسد اما در دل خود معنایی عمیق دارد.
مردم در این روز دست به کار نظافت منازل خود می‌شوند؛ پنجره‌ها باز می‌شود، فرش‌ها تکیده می‌شود و غبار از گوشه و کنار خانه‌ها زدوده می‌شود.
این خانه‌تکانی نمادی از آمادگی برای پذیرایی از مهمانان و استقبال از عید است.
یکی از اهالی عرب اهواز در این باره می‌گوید: «ما معتقدیم همان‌طور که در رمضان دل‌هایمان را پاک کرده‌ایم، باید خانه‌هایمان را هم برای عید آماده کنیم.
این رسم از مادربزرگ‌هایمان به ما رسیده و هنوز هم با همان شور انجامش می‌دهیم.» این سنت که ریشه در باورهای دینی و فرهنگی دارد، به مردم این منطقه فرصتی می‌دهد تا پس از یک ماه روزه‌داری و تهذیب نفس با ظاهری نو و محیطی پاک به استقبال عید بروند.
روز بعد که «ام‌الحلس» نامیده می‌شود، حال و هوایی دیگر دارد.
این روز، که به معنای «روز نظافت و آراستگی شخصی» است، به آماده‌سازی ظاهری افراد اختصاص دارد.
جوانان با شوق به سراغ لباس‌های نو می‌روند، موهایشان را کوتاه می‌کنند و خود را برای عید مهیا می‌کنند.
هرچند واژه «حلس» این روزها کمتر شنیده می‌شود، اما مفهوم آن همچنان پابرجاست.
بازارهای محلی شهرهای مختلف خوزستان در روزهای پایانی رمضان مملو از مردمی است که از کوچک تا بزرگ برای خرید لباس و وسایل عید به تکاپو افتاده‌اند.
یکی از فروشندگان بازار اهواز می‌گوید: «این روزها شلوغ‌ترین زمان سال است.
همه می‌خواهند با لباس نو و چهره‌ای آراسته عید را شروع کنند.»
از رؤیت هلال تا فطریه
شب عید فطر در خوزستان لحظه‌ای است که خانواده‌ها بیش از هر زمان دیگری به هم نزدیک می‌شوند.
پدر خانواده، طبق سنت اسلامی، فطریه را جدا می‌کند؛ مبلغی که برای کمک به نیازمندان در نظر گرفته شده و نشانه‌ای از نوع‌دوستی و همبستگی اجتماعی است.
همزمان، چشم‌ها به آسمان دوخته می‌شود تا هلال ماه شوال را ببینند؛ هلالی که پایان یک ماه ریاضت و آغاز جشنی بزرگ را نوید می‌دهد.
با رؤیت هلال، تبریک‌های خانوادگی آغاز می‌شود.
اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند، دست یکدیگر را می‌فشارند و با جملاتی چون «عیدکم مبارک» و «ایامکم سعیده» شادی خود را به اشتراک می‌گذارند.
اما این شادی تنها به خانه‌ها محدود نمی‌ماند.
مردان از پیرمردان گرفته تا جوانان، به دیدار خانواده‌هایی می‌روند که در طول سال گذشته عزیزی را از دست داده‌اند.
این رسم که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده، نشان‌دهنده عمق همدلی و احترام به سوگواران است.
حاج عمران یکی از ریش‌سفیدان محلی می‌گوید: «ما نمی‌خواهیم کسی در عید احساس تنهایی کند.
این وظیفه ماست که به آنها سر بزنیم و بگوییم در شادی و غم کنارشان هستیم.»
در این میان، ریش‌سفیدان نقش دیگری هم بر عهده دارند: آشتی دادن کسانی که کدورتی میانشان است.
آنها با میانجیگری و گفتگو تلاش می‌کنند کینه‌ها را از دل‌ها بیرون کنند و بذر دوستی و محبت را بکارند.
این تلاش که پیش از عید شدت می‌گیرد، فضایی سرشار از صلح و آشتی را برای جشن بزرگ فطر فراهم می‌کند.
سفره‌های رنگین و لباس‌های نو
صبح عید فطر در خوزستان با عطر حلوای خرما و نوشیدنی داغ دارچین و زعفران آغاز می‌شود.
مادران از شب قبل مواد لازم را آماده کرده‌اند و با طلوع خورشید دست به کار پخت‌وپز می‌شوند.
این حلوا که با خرمای مرغوب خوزستان تهیه می‌شود، همراه با آجیل و شیرینی روی سفره‌ای قرار می‌گیرد که قرار است میزبان مهمانان باشد.
نوشیدنی دارچین یا زعفران که جایگزین چای شده، گرمای خاصی به این سفره می‌بخشد و کام مهمانان را شیرین می‌کند.
همزمان، جوانان با لباس‌های سنتی عربی شامل دشداشه، چفیه و عگال، آماده عیددیدنی می‌شوند.
آنها به صورت دسته‌جمعی به خانه همسایگان و آشنایان سر می‌زنند و با هر دیدار، شادی عید را پخش می‌کنند.
در هر خانه، سفره‌ای پهن است که با شیرینی، حلوا و قهوه عربی از مهمانان پذیرایی می‌کند.
این رسم که به «معایده» معروف است، یکی از زیباترین جلوه‌های فرهنگ خوزستان است.
درها به روی همه باز است و با گفتن «یا الله» و «عیدکم مبارک یا اهل البیت» وارد خانه‌ها می‌شوند.
صادق یکی از جوانان محلی می‌گوید: «ما از صبح تا غروب به دیدار همه می‌رویم.
این رسم باعث می‌شود هیچ‌کس در عید تنها نماند و همه با هم شادی کنیم.» این عیددیدنی‌ها نه تنها پیوندهای خانوادگی و اجتماعی را تقویت می‌کند، بلکه فرصتی است برای تبادل احوال و زنده نگه داشتن سنت‌های قدیمی.
شادی در کوچه‌ها
پس از دیدارهای خانوادگی، جوانان خوزستان به کوچه‌ها می‌ریزند و با «هوسه» که نوعی پایکوبی و آوازخوانی گروهی است، شادی خود را به نمایش می‌گذارند.
این رسم که ریشه در فرهنگ عشایری دارد، با ریتم‌های تند و آوازهای محلی همراه است و کوچه‌ها را پر از شور و هیجان می‌کند.
آنها سپس به «مضیف» یا محل پذیرایی بزرگان می‌روند؛ جایی که فضایی رسمی‌تر اما همچنان صمیمی دارد.
در مضیف، شعرخوانی آغاز می‌شود.
شاعران محلی با ترنم اشعار خود حال و هوای مجلس را عوض می‌کنند.
قهوه عربی، که پای ثابت تمام مراسم‌های عرب‌های خوزستان است، در فنجان‌های کوچک سرو می‌شود و تلخی آن با شیرینی آجیل و حلوا متعادل می‌شود.
یکی از بزرگان قبیله می‌گوید: «قهوه برای ما فقط یک نوشیدنی نیست؛ نماد مهمان‌نوازی و احترام است.
در غم و شادی کنار هم هستیم و این قهوه آن را نشان می‌دهد.»
کودکان نیز در این میان بی‌نصیب نمی‌مانند.
در پایان هر دیدار، عیدی‌هایی از جنس پول یا شیرینی به آنها داده می‌شود که لبخند را بر چهره‌هایشان می‌نشاند.
این رسم، که بخشی از فرهنگ عید فطر در خوزستان است، شادی را به نسل‌های کوچک‌تر منتقل می‌کند.
درهای باز و تبریک‌های گرم
یکی از ویژگی‌های بارز عید فطر در خوزستان، درهای باز خانه‌هاست.
همسایگان با گفتن جملاتی چون «عیدکم مبارک»، «ایامکم سعیده» و «الله ایعوده علیکم بخیر و عافیة» به خانه یکدیگر می‌روند و این تبریک‌ها که ورد زبان کوچک و بزرگ است، فضای عید را گرم‌تر می‌کند.
این سنت، که به «معایده» معروف است، با شکوه خاصی برگزار می‌شود و نشان‌دهنده عمق مهمان‌نوازی و همبستگی اجتماعی در این منطقه است.
یکی از اهالی می‌گوید: «ما در عید فطر فقط به فکر خودمان نیستیم.
هر خانه‌ای که درش باز است، یعنی همه دعوتند.
این رسم از قدیم بوده و هنوز هم زنده است.» این درهای باز نه تنها نماد مهمان‌نوازی بلکه نشانه‌ای از اتحاد و همدلی میان مردم خوزستان است.
عید فطر؛ آیینه‌ای از فرهنگ و باورها
عید فطر در خوزستان آیینه‌ای است که فرهنگ، سنت و باورهای این مردم را به نمایش می‌گذارد.
از خانه‌تکانی «ام‌الوسخ» گرفته تا پایکوبی «هوسه» و شعرخوانی در مضیف، هر بخش از این مراسم داستانی دارد که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است.
این آئین‌ها، که با شادی، محبت و همدلی همراه است، نشان می‌دهد چگونه یک مناسبت دینی می‌تواند به جشنی اجتماعی و فرهنگی تبدیل شود.
در پایان روز، وقتی خورشید غروب می‌کند و خانه‌ها هنوز از صدای تبریک‌ها و خنده‌ها پر است، مردم خوزستان به خود می‌بالند که توانسته‌اند یک ماه ریاضت را با جشنی به‌یادماندنی به پایان برسانند.
عید فطر در این خطه، نه فقط پایان رمضان که آغاز فصلی تازه از دوستی و زیبایی‌هاست.