خداحافظی با تنش مرزی در آسیای مرکزی با توافق خجند

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، در تاریخ 31 مارس 2025، سه کشور آسیای مرکزی با حل‌وفصل آخرین مناقشه ارضی باقی‌مانده میان خود، گام بلندی به سوی دوران جدیدی از همکاری‌های منطقه‌ای برداشتند.
در این روز، رؤسای جمهور قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان در شهر خجند تاجیکستان گرد هم آمدند و «توافقنامه نقطه اتصال مرزهای دولتی سه کشور» را به امضا رساندند.
این رویداد تاریخی با صدور «اعلامیه دوستی ابدی خجند» و رونمایی از یک بنای یادبود به نشانه دوستی در نقطه تلاقی مرزهای سه کشور تکمیل شد.
این نقطه اتصال در محل تلاقی استان باتکن قرقیزستان، استان فرغانه ازبکستان و استان سغد تاجیکستان، در قلب دره فرغانه قرار دارد؛ منطقه‌ای که به دلیل تراکم بالای جمعیت، منابع محدود و تاریخچه پرتنش، همواره یکی از مستعدترین نقاط برای بروز درگیری در آسیای مرکزی به شمار می‌رفت.
برای دهه‌ها، تحلیلگران نسبت به وقوع درگیری‌های گسترده بین‌دولتی در دره فرغانه هشدار می‌دادند، چراکه اختلافات ارضی دیرینه به ارث مانده از دوران شوروی، همواره روابط کشورهای منطقه را تحت‌الشعاع قرار داده بود.
اکنون با حل‌وفصل آخرین مورد از این اختلافات و خاموش شدن آتش زیر خاکستر یک مناقشه مرزی بالقوه، می‌توان آن پیش‌بینی‌های نگران‌کننده را به بایگانی سپرد.
انتظار می‌رود تأثیرات مثبت این توافق فراتر از جوامع مرزنشین رفته و چشم‌انداز توسعه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کل منطقه را بهبود بخشد.
ریشه‌های اختلافات: میراث دوران شوروی
مناقشات مرزی در آسیای مرکزی عمدتاً ناشی از شیوه تعیین حدود مرزها در دوران اتحاد جماهیر شوروی بود.
مقامات مسکو در آن زمان با این پیش‌فرض که تمامی این سرزمین‌ها بخشی از یک کشور واحد و فراملی هستند و بدون توجه به امکان فروپاشی این اتحادیه در آینده، اقدام به ترسیم مرزها کردند.
در این فرآیند، به ویژگی‌های پیچیده جغرافیایی و ترکیب قومی منطقه، به ویژه در دره فرغانه، توجه چندانی نشد؛ جایی که اقوام ازبک، تاجیک و قرقیز با سبک‌های زندگی کوچ‌نشینی و یکجانشینی در سکونتگاه‌هایی نزدیک به هم زندگی می‌کردند و از منابع محدود آب و زمین به صورت مشترک بهره می‌بردند.
پیامدهای این مرزبندی‌های بعضاً تصنعی بلافاصله آشکار شد و حتی در دوران شوروی نیز اعتراضات و درگیری‌هایی بر سر قلمروها میان جمهوری‌ها رخ می‌داد.
به عنوان مثال، تنها میان تاجیکستان و قرقیزستان در سال‌های 1974، 1982 و 1989، سه درگیری مرزی بر سر استفاده مشترک از زمین و آب در نزدیکی منطقه برون‌بوم واروخ تاجیکستان (واقع در خاک قرقیزستان) به ثبت رسیده است.
این درگیری‌ها معمولاً با دخالت مقامات مرکزی در مسکو و با ارائه راه‌حل‌های موقت و گاه جانبدارانه سرکوب می‌شد.
پس از استقلال کشورهای آسیای مرکزی در سال 1991، این اختلافات نه‌تنها حل نشد، بلکه شدت بیشتری یافت و فرآیند تعیین تکلیف نهایی مرزها در دره فرغانه بیش از سه دهه به طول انجامید و صدها قربانی بر جای گذاشت.
در مقابل، تعیین حدود مرزها در مناطق دیگر آسیای مرکزی (خارج از دره فرغانه) به مراتب سریع‌تر و مسالمت‌آمیزتر انجام شد.
ترکمنستان تا سال 2001 مرزهای خود را با ازبکستان و قزاقستان نهایی کرد و قزاقستان نیز در همان سال تکلیف مرزهایش با سه همسایه دیگر خود در منطقه را مشخص نمود.
پیشرفت‌های صورت گرفته در داخل دره فرغانه نیز عمدتاً محدود به مناطق کوهستانی و خالی از سکنه بود که کمتر مناقشه‌برانگیز بودند.
چالش اصلی، تعیین مرز در مناطق پرجمعیت و به‌ویژه نواحی شامل برون‌بوم‌ها بود.
دره فرغانه چندین برون‌بوم را در خود جای داده است که بزرگترین آنها واروخ (تاجیکستان) و شاهیمردان و ساخ (ازبکستان) هستند که همگی در داخل خاک قرقیزستان قرار دارند.
کمبود منابع آب و زمین در کنار نزدیکی و اختلاط سکونتگاه‌ها، به درگیری‌های مرزی مکرر منجر می‌شد که گاه تا سطح رویارویی‌های نظامی میان دولت‌ها نیز اوج می‌گرفت، چنانکه در حادثه منطقه اونگار-تو در مرز قرقیزستان و ازبکستان در سال 2016 و به‌ویژه در درگیری‌های نظامی خونین میان تاجیکستان و قرقیزستان در سال‌های 2021 و 2022 شاهد بودیم.
گام‌های نهایی به سوی حل و فصل کامل
روند حل و فصل نهایی اختلافات در سال‌های اخیر شتاب گرفت.
گام اول در سال 2019 با توافق ازبکستان و تاجیکستان بر سر تعیین حدود مرزی برداشته شد.
گام دوم در ژانویه 2023 با امضای توافق مرزی میان قرقیزستان و ازبکستان محقق شد.
گام سوم و تعیین‌کننده نیز در فوریه 2025 با دستیابی تاجیکستان و قرقیزستان به یک توافق تاریخی مرزی برداشته شد.
نشست اخیر سه رئیس‌جمهور در خجند، در واقع جشن مشترکی برای به ثمر نشستن این تلاش‌های دیپلماتیک بود.
استقبال گسترده بین‌المللی
اهمیت توافق خجند تنها در اظهارات مقامات سه کشور خلاصه نشد و با استقبال گسترده جامعه بین‌المللی نیز همراه بود.
چین، روسیه، قطر، امارات متحده عربی، شورای همکاری خلیج فارس، سازمان همکاری اسلامی، کویت، ترکیه، عربستان سعودی و بسیاری دیگر از کشورها و سازمان‌ها، دستیابی کشورهای منطقه به این توافق تاریخی را تبریک گفتند.
«گو جیاکون» سخنگوی وزارت خارجه چین، ضمن تبریک به سه کشور برای «حل و فصل نهایی مسئله ارضی»، بر تعهد پکن برای «پیشبرد مشترک توسعه با کیفیت ابتکار کمربند و راه» با این کشورها و تعمیق همکاری‌ها تأکید کرد.
چشم‌انداز روشن همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی
حل کامل اختلافات مرزی، مزایای قابل توجهی برای آینده آسیای مرکزی و شرکای بین‌المللی آن به همراه دارد.
این توافق با کاهش ریسک‌های ناشی از بی‌ثباتی مرزی، فضای امن‌تری را برای سرمایه‌گذاری‌های خارجی فراهم می‌کند.
کشورهای منطقه با این اقدام نشان دادند که به حل مسالمت‌آمیز اختلافات و همکاری با یکدیگر متعهد هستند و می‌توان به عنوان شرکای قابل اعتماد به آنها نگریست.
این تحول مثبت، بدون شک به پیشبرد پروژه‌های بزرگ حمل و نقل و انرژی فراملی مانند راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان (CKU)، پروژه انتقال برق کاسا-1000 (با مشارکت قرقیزستان و تاجیکستان) و کریدور میانی (اتصال اروپا و آسیا) کمک شایانی خواهد کرد.
پایان یافتن مناقشات مرزی در آسیای مرکزی در شرایطی رقم می‌خورد که این منطقه شاهد افزایش توجه بین‌المللی و گسترش تعاملات با جهان خارج است.
اکنون سرمایه‌گذاران بین‌المللی می‌توانند با اطمینان بیشتری پروژه‌های خود را در منطقه دنبال کنند، بدون آنکه نگران تأثیرات مخرب درگیری‌های بین‌دولتی و بی‌ثباتی‌های ناشی از آن باشند.
انتهای پیام/