نگاهی به دیپلماسی جهانی پاپ فرانسیس

پس از درگذشت پاپ فرانسیس در ۲۱ آوریل، توجه جهانیان بیشتر معطوف به شخصیت او شد: فروتنی، شوخ‌طبعی و شیوه‌ی مدیریتی مستقیمش.
اما آنچه جاودانه خواهد ماند، میراث دیپلماتیک اوست.
فرانسیس مسیری مستقل از پایتخت‌های غربی برای دیپلماسی واتیکان ترسیم کرد، چهره‌های کلیسایی از کشور‌هایی که پیش‌تر جایی در مدیریت کلیسا نداشتند به مقام‌های بالا رساند و سبکی از دیپلماسی را توسعه داد که هم عمل‌گرا بود و هم آرمان‌گرا.
فرانسیس با این اقدامات، روابطی را که در دوران پیشینیانش تیره شده بود ترمیم کرد و شبکه‌ی دیپلماتیکی نیرومند و جهانی بر جای گذاشت.
اکنون پاپ بعدی باید با تکیه بر این میراث ارزشمند، اهداف کلیسا برای شفقت، عدالت و صلح را پیش ببرد.
ابزار‌های لازم آماده‌اند؛ پرسش اینجاست که آیا جانشین او توانایی بهره‌گیری از این سرمایه عظیم را خواهد داشت؟
نگاه به بیرون
طولانی‌ترین سفر پاپ فرانسیس، سفری ۱۲ روزه به اندونزی، پاپوآ گینه نو، تیمور شرقی و سنگاپور در سپتامبر گذشته، نماد اولویت‌های دیپلماتیک او بود.
یکی از این اولویت‌ها، بهبود رابطه با جهان اسلام به‌ویژه اهل تسنن بود.
این روابط در دوره‌ی پاپ بندیکت شانزدهم به شدت آسیب دیده بود؛ بندیکت در سال ۲۰۰۶ سخنرانی‌ای ایراد کرد که مسلمانان آن را توهینی به پیامبر اسلام تلقی کردند.
در پی آن، احمد الطیب، شیخ الازهر، در سال ۲۰۱۱ روابط با واتیکان را قطع کرد.
اما فرانسیس با او روابط دوستانه‌ای برقرار کرد و در سال ۲۰۱۹ در ابوظبی، طی دیداری تاریخی، توافقنامه‌ای علیه افراط‌گرایی دینی با او امضا کرد — اولین باری که یک پاپ به شبه‌جزیره عربستان سفر می‌کرد.
سفر فرانسیس به اندونزی، پرجمعیت‌ترین کشور مسلمان، بار دیگر بر تعهد او به گفتگوی ادیان تأکید کرد.
او در مسجد استقلال جاکارتا، بزرگ‌ترین مسجد جنوب شرق آسیا، با رهبران مذهبی دیدار کرد و از الگوی همزیستی دینی در اندونزی ستایش نمود.
این مسجد از طریق تونلی زیرزمینی به کلیسای کاتولیک روبرویش متصل است — نمادی از این همزیستی.
فرانسیس همچنین تلاش کرد کلیسا را از یک نهاد صرفاً درون‌نگر به نهادی ماموریتی و جهانی بدل کند.
او کالج کاردینال‌ها — که پاپ آینده را انتخاب خواهند کرد — را با چهره‌هایی از کشور‌هایی که هرگز نماینده‌ای در رده‌های عالی کلیسا نداشتند تقویت کرد؛ از جمله در پاپوآ گینه نو، سنگاپور و تیمور شرقی.
این شبکه‌ی تازه، کلیسا را از تمرکز صرف بر اروپا دور کرد و توجه را به مناطقی معطوف ساخت که کاتولیسیسم در حال گسترش است.
فرانسیس به ۱۳ کشور آسیایی و ۹ کشور آفریقایی سفر کرد — رقمی بسیار بالاتر از سفر‌های پاپ بندیکت.
تیمور شرقی، که امروز بالاترین نسبت جمعیت کاتولیک در جهان را دارد، نمونه‌ای گویا از نفوذ فزاینده کلیساست.
فرانسیس در زمینی که زمانی محل دفن مبارزان استقلال توسط ارتش اندونزی بود، با هشدار نسبت به تهاجم ارزش‌های لیبرال غربی، پیام خود را درباره‌ی خطر مادی‌گرایی و خودخواهی ابلاغ کرد.
دیدگاهی چندقطبی
فرانسیس جهانی‌شدن را نه یک کره‌ی ساده، بلکه، چون چندوجهی می‌دید — استعاره‌ای که به اعتقاد او همبستگی را با حفظ هویت‌های ملی و فرهنگی ممکن می‌کند.
او تلاش‌های چندجانبه کشور‌هایی مانند سنگاپور را تحسین می‌کرد و خود واتیکان را نیز در جهت عبور از مرزبندی‌های ژئوپلیتیکی هدایت کرد؛ به ویژه با تمرکز بر بهبود روابط با چین.
برخلاف پیشینیانش که در برابر پکن ناکام مانده بودند، فرانسیس از روز نخست با ارسال نامه‌ای به شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، رویکردی متفاوت در پیش گرفت.
این حسن‌نیت دوطرفه به آرامی زمینه‌ساز توافق تاریخی ۲۰۱۸ بر سر انتصاب مشترک اسقف‌ها شد — توافقی که سه بار تمدید شده و تا کنون به تأیید ۱۱ اسقف جدید انجامیده است.
فرانسیس اصرار داشت مذاکرات با چین حتی در زمان بروز بحران‌ها متوقف نشود، رویکردی که سرانجام به نتیجه نشست.
او در برابر اقداماتی که می‌توانست توافقات را بر هم بزند — مانند انتصاب بدون هماهنگی اسقف شانگهای توسط پکن — با خویشتن‌داری واکنش نشان داد و مسیر دیپلماسی را حفظ کرد.
استقلال ژئوپلیتیکی
رویکرد فرانسیس در برابر چین، خشم مقامات آمریکایی از جمله مایک پمپئو، وزیر خارجه‌ی وقت ایالات متحده را برانگیخت.
مخالفت با خواست واشنگتن، اما به اعتبار واتیکان به عنوان نهادی مستقل افزود.
فرانسیس پس از بازگشت از سفر آسیایی خود گفت: «ما هنوز بیش از حد اروپامحور هستیم، ولی کلیسا بسیار بزرگ‌تر از رم و اروپا است.»
در خصوص جنگ اوکراین نیز، فرانسیس رویکردی مستقل در پیش گرفت.
او با تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه مخالف بود و به جای آن، بر گفت‌و‌گو با کلیسای ارتدوکس روسیه تأکید کرد.
فرانسیس اولین پاپی بود که با رهبر کلیسای ارتدوکس روسیه در هاوانا دیدار کرد.
او حتی گسترش ناتو را عاملی تحریک‌کننده‌ی روسیه برای تهاجم دانست، هرچند در عین حال جنگ را محکوم و برای مردم اوکراین دعا می‌کرد.
دیپلمات آینده
فرانسیس دیپلماسی کاتولیک را دوباره به مرکز توجه جهانی بازگرداند.
او ساختار دیپلماتیک واتیکان را تقویت کرد، کاردینال‌هایی در مناطق بحران‌زده مانند سوریه و بیت‌المقدس منصوب نمود، و برای نخستین بار کاردینال‌هایی از کشورهایی، چون ایران، پاکستان، بنگلادش و مغولستان برگزید.
فرانسیس معتقد بود دیپلماسی کلیسا باید بر مبنای اصول انجیل باشد.
بسیاری از دیپلمات‌های واتیکان، از جمله پیترو پارولین، معمار سیاست خارجی او، در قدیمی‌ترین مدرسه‌ی دیپلماسی جهان، آکادمی کلیسایی پاپی آموزش دیده‌اند.
پارولین یکی از نامزد‌های اصلی جانشینی اوست.
با توجه به اینکه ۱۰۸ نفر از ۱۳۵ کاردینالی که پاپ آینده را انتخاب می‌کنند توسط فرانسیس منصوب شده‌اند، انتظار می‌رود روندی که او آغاز کرده بود، ادامه یابد.
همچون خود پاپ فرانسیس که زمانی همه را شگفت‌زده کرد، این بار نیز ممکن است کنگره‌ی کاردینال‌ها جهانیان را غافلگیر کند.
منبع: فارن افرز