هند، اندونزی، مصر و مکزیک چگونه سیاست یارانه‌ای را اصلاح کردند؟
روزنامه اعتماد نوشت: در سال ۲۰۰۵ و سپس در ۲۰۱۴، دولت اندونزي پيش از افزايش قيمت سوخت، يارانه نقدي ماهانه به خانوارهاي كم‌درآمد پرداخت كرد. اين پرداخت‌ها با كارت هوشمند انجام شد و نارضايتي اجتماعي را كاهش داد.
هند، اندونزی، مصر و مکزیک چگونه سیاست یارانه‌ای را اصلاح کردند؟
روزنامه اعتماد نوشت: در سال ۲۰۰۵ و سپس در ۲۰۱۴، دولت اندونزی پیش از افزایش قیمت سوخت، یارانه نقدی ماهانه به خانوارهای کم‌درآمد پرداخت کرد.
این پرداخت‌ها با کارت هوشمند انجام شد و نارضایتی اجتماعی را کاهش داد.
کد خبر: 710292 | ۱۴۰۴/۰۲/۰۸ ۱۶:۴۴:۴۸
در شرایطی که یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران به رقمی معادل نزدیک به دو برابر بودجه عمومی کشور رسیده و توزیع ناعادلانه آن به یکی از معضلات اصلی نظام اقتصادی بدل شده، بحث حذف یا اصلاح این یارانه‌ها بار دیگر در محافل کارشناسی و دولتی داغ شده است.
به گزارش اعتماد، با این حال، موانع ساختاری، اجتماعی و سیاسی متعددی بر سر راه این اصلاح بزرگ وجود دارد.
این گزارش با مرور اظهارات مسوولان، تحلیل کارشناسان و تجربه جهانی، به تبیین چرایی پیچیدگی اصلاح یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران می‌پردازد.
گستره یارانه‌های پنهان؛ آمارهایی که نادیده گرفته می‌شود
براساس برآورد رسمی مرکز پژوهش‌های مجلس، حجم یارانه‌های پنهان در سال ۱۴۰۲ به حدود ۹۵۰ هزار میلیارد تومان رسیده است؛ رقمی معادل ۷۰درصد کل تولید ناخالص داخلی کشور.
این یارانه‌ها عمدتا در قالب یارانه انرژی (بنزین، گازوییل، برق، گاز)، یارانه کالاهای اساسی، یارانه نرخ ارز و یارانه خدماتی چون آب و حمل‌ونقل پرداخت می‌شود.
دکتر محمدقلی یوسفی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با «اعتماد» تاکید می‌کند: «بخش عمده‌ای از این یارانه‌ها عملا به دهک‌های بالای درآمدی می‌رسد.
برای مثال، دهک دهم درآمدی بیش از ۱۰ برابر دهک اول از یارانه انرژی منتفع می‌شود.
این نه تنها خلاف عدالت است، بلکه اتلاف منابع ملی و تشویق به مصرف بی‌رویه را در پی دارد.»
یارانه انرژی؛ بمبی در حال انفجار
طبق اعلام شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، در سال ۱۴۰۲، یارانه پرداختی به مصرف بنزین بیش از ۲۵ میلیارد دلار برآورد شده است.
با درنظر گرفتن قیمت فوب خلیج‌فارس، قیمت واقعی بنزین در ایران باید حدود ۲۰ برابر نرخ فعلی باشد.
دکتر وحید شقاقی‌شهری، رییس دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی در این خصوص می‌گوید: «یارانه‌های سنگین انرژی نه تنها بار مالی بر دولت تحمیل می‌کند، بلکه بهره‌وری انرژی در کشور را به شدت پایین آورده است.
شدت انرژی مصرفی در ایران سه برابر میانگین جهانی است.»
چرا امکان حذف کامل یارانه‌های پنهان وجود ندارد؟
۱- اثرات تورمی شدید: براساس محاسبات مرکز آمار ایران، افزایش قیمت حامل‌های انرژی بدون سیاست‌های جبرانی، می‌تواند به رشد تورم نقطه به نقطه تا سطح ۶۵درصد منجر شود.
شقاقی‌شهری استاد دانشگاه خواجه نصیر در این باره هشدار داده و گفته است: «تجربه آبان ۹۸ نشان داد که افزایش ناگهانی قیمت بدون آماده‌سازی اجتماعی می‌تواند منجر به شورش اجتماعی شود.
در شرایط فعلی با نرخ تورم بالای ۴۰درصد، اقتصاد کشور توان تحمل شوک جدید را ندارد.»
۲- آسیب به معیشت دهک‌های پایین: براساس گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، دهک‌های اول تا سوم درآمدی بیش از ۴۰درصد هزینه ماهانه خود را صرف انرژی و خوراکی‌ها می‌کنند.
حذف ناگهانی یارانه بدون جبران، می‌تواند آنان را به زیر خط فقر مطلق بکشاند.
۳- ضعف زیرساخت اطلاعاتی: پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان که متولی شناسایی دهک‌های درآمدی است، هنوز با مشکلاتی مانند به‌روز بودن داده‌ها، خطای شناسایی و عدم اتصال به سایر بانک‌های اطلاعاتی مواجه است.
تجربه آبان ۹۸؛ سایه سنگین بر تصمیمات جدید
افزایش ناگهانی قیمت بنزین در آبان ۱۳۹۸، که منجر به اعتراضات گسترده و ناآرامی‌های اجتماعی شد، هنوز در حافظه جمعی جامعه زنده است.
براساس ارزیابی‌های پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، یکی از مهم‌ترین علل شدت اعتراضات، عدم اطلاع‌رسانی شفاف، شوک ناگهانی قیمتی و نبود حمایت اجتماعی کافی بوده است.
دکتر حسین میرزایی، مدیرکل سابق سیاست‌های رفاهی وزارت رفاه، به «اعتماد» می‌گوید: «درس آبان ۹۸ این است که اصلاح یارانه‌ها یک پروژه اقتصادی نیست، بلکه پروژه‌ای اجتماعی-سیاسی است و نیاز به مدیریت بسیار دقیق دارد.»
نسخه جایگزین؛ واقعی‌سازی تدریجی همراه با بازتوزیع هدفمند
کارشناسان معتقدند که راهکار بهینه، واقعی‌سازی تدریجی قیمت‌ها با شیب ملایم و پرداخت یارانه نقدی مستقیم به دهک‌های کم‌درآمد است.
دکتر محمدقلی یوسفی می‌افزاید: «اصلاح قیمت‌ها باید در یک بازه زمانی پنج تا هفت ساله انجام شود.
منابع حاصل باید مستقیم به جیب مردم بازگردد، نه اینکه صرف کسری بودجه یا پروژه‌های عمرانی غیرضروری شود.» مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گزارشی پیشنهاد کرده که اصلاح یارانه‌های انرژی در قالب یک برنامه ۷ ساله با نرخ رشد حداکثر سالانه ۲۰درصد نسبت به نرخ تورم صورت گیرد.
با این حال، کارشناسان معتقدند که ملاحظات سیاسی، ترس از نارضایتی عمومی و فشارهای اجتماعی می‌تواند اجرای این سیاست‌ها را با تاخیر مواجه کند.
تجربه جهانی؛ چگونه دیگر کشورها یارانه‌ها را اصلاح کردند؟
اندونزی: در سال ۲۰۰۵ و سپس در ۲۰۱۴، دولت اندونزی پیش از افزایش قیمت سوخت، یارانه نقدی ماهانه به خانوارهای کم‌درآمد پرداخت کرد.
این پرداخت‌ها با کارت هوشمند انجام شد و نارضایتی اجتماعی را کاهش داد.
مصر: در قالب برنامه اصلاح ساختاری با صندوق بین‌المللی پول، یارانه سوخت طی پنج سال به تدریج حذف شد و همزمان طرح‌های حمایت نقدی و افزایش دستمزد اجرا گردید.
هند: با راه‌اندازی سامانه «آدهار»، شفافیت پرداخت یارانه‌های نقدی به‌شدت افزایش یافت.
در حال حاضر بیش از ۹۰۰ میلیون نفر در هند از طریق حساب بانکی یارانه مستقیم دریافت می‌کنند.
مکزیک: در قالب برنامه «پروگرسا»، یارانه‌های نقدی به خانوارهای فقیر پرداخت شد و حذف تدریجی یارانه‌های انرژی بدون بحران اجتماعی صورت گرفت.
نقش بازتوزیع نقدی در موفقیت اصلاحات
بررسی‌های بانک جهانی نشان می‌دهد که موفقیت اصلاح یارانه‌ها در کشورهایی مانند اندونزی و مکزیک، وابسته به قدرت بازتوزیع نقدی بوده است.
براساس این مطالعات، هر دلار حذف شده از یارانه انرژی، اگر به درستی بازتوزیع شود، می‌تواند سه برابر اثربخشی در کاهش فقر نسبت به سیاست‌های سنتی داشته باشد.
موانع فرهنگی و ذهنی در مسیر اصلاح یارانه‌ها
فراتر از موانع اقتصادی و فنی، ذهنیت عمومی نسبت به «حق داشتن یارانه» یکی از چالش‌های اصلی است.
بسیاری از مردم، یارانه‌های پنهان را به عنوان یک حق مسلم می‌شناسند و هرگونه تغییر در آن را نوعی «دست‌اندازی دولت به حقوق مردم» تلقی می‌کنند.
دکتر شقاقی‌شهری در این خصوص در مصاحبه‌ای با «اعتماد» می‌گوید: «اصلاح یارانه‌ها نیاز به تغییر ذهنیت عمومی دارد.
باید برای مردم توضیح داده شود که یارانه‌های پنهان درنهایت به نفع ثروتمندان است و تداوم آن به ضرر همه جامعه خواهد بود.»
راهی دشوار اما گریزناپذیر
اقتصاد ایران در شرایطی قرار گرفته که دیگر امکان تداوم ساختار فعلی یارانه‌های پنهان را ندارد.
با این حال، اصلاح این ساختار نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، بازتوزیع هدفمند، شفافیت اطلاع‌رسانی، تقویت زیرساخت اطلاعاتی و ترمیم سرمایه اجتماعی است.
هرگونه اقدام شتابزده یا بی‌برنامه در این مسیر می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای اقتصاد و ثبات اجتماعی کشور داشته باشد.
شاید بتوان گفت که مسیر اصلاح یارانه‌های پنهان، گرچه طولانی و پرچالش است، اما برای نجات اقتصاد ایران از چرخه معیوب تورم، کسری بودجه و اتلاف منابع، مسیری گریزناپذیر به شمار می‌رود.