از دیپلماسی تا اقتصاد عمل‌گرا؛ گام جدید ایران و آذربایجان - تسنیم

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، به نظر می‌رسد روابط اقتصادی میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در آستانه عبور از سکون سال‌های گذشته و ورود به مرحله‌ای نوین و کیفی از توسعه قرار گرفته است.
دیدارهای مقامات دو کشور در حاشیه اجلاس‌های منطقه‌ای و سفرهای متقابل رؤسای نهادهای تخصصی، به پیشبرد پروژه‌های مشترک و سرمایه‌بر در حوزه‌های حمل‌ونقل، انرژی و سایر بخش‌ها کمک شایانی کرده است.
سفر رسمی مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به جمهوری آذربایجان که روز گذشته انجام شد، گام مهم دیگری در راستای تسریع این روند بود.
مذاکرات انجام شده در باکو و برگزاری مجمع تجاری مشترک، نشان از آمادگی جدی طرفین برای توسعه همکاری‌های تجاری-اقتصادی، سرمایه‌گذاری و زیربنایی دارد.
سفری که انتظار می‌رود فصل جدیدی را در روابط دو کشور همسایه بگشاید.
این دیدار در مقطعی حساس و در بحبوحه تغییرات سریع ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی صورت گرفت؛ دورانی که منافع اقتصادی و محاسبات استراتژیک، بیش از هر زمان دیگری نیازمند انعطاف‌پذیری و دوراندیشی از سوی تمامی بازیگران منطقه‌ای است.
هرچند تهران و باکو ممکن است با انتظارات متفاوتی به این مرحله بنگرند، اما به نظر می‌رسد هر دو طرف بر یک نکته اتفاق نظر دارند: دوران سیاست‌های مبهم و دوپهلو به پایان رسیده و زمان آن فرا رسیده که اتحادهایی واقعی و مبتنی بر منافع متقابل شکل گیرد.
سفرهای پیشین روسای جمهور ایران به باکو (احمدی‌نژاد در 2007، روحانی در 2018 و دیدار رئیسی با علی‌اف در مرز در 2024) هر یک در زمان خود گام‌هایی در جهت نزدیکی بودند.
اما سفر پزشکیان آغازگر مرحله‌ای نوینی است که در آن، دیپلماسی جای خود را به اقتصاد عمل‌گرایانه و احتیاط به انتخاب‌های راهبردی آگاهانه می‌دهد.
سفر رئیس‌جمهور ایران به باکو، فراتر از یک دیدار دیپلماتیک، یک «لحظه حقیقت» برای روابط دو کشور و آینده منطقه است.
سوال اساسی این است: آیا تهران و باکو به سطح همسایگی اکتفا می‌کنند یا به سمت تبدیل شدن به متحدانی راهبردی حرکت خواهند کرد؟
آیا آماده‌اند نظمی نوین بر پایه همکاری و بدون مناقشات لاینحل و بازی‌های پنهانی بنا کنند؟
پاسخی که به این سوال داده می‌شود، سرنوشت قفقاز جنوبی در دهه‌های آینده را رقم خواهد زد.
سفر پزشکیان نشان می‌دهد که فرصت برای ایجاد یک مشارکت پایدار و سودمند متقابل همچنان وجود دارد.
قفقاز جنوبی جدید
قفقاز جنوبی در سال 2025، دیگر تنها صحنه برخورد منافع قدرت‌های بزرگ نیست، بلکه محل تلاقی مسیرهای تجاری نوین چین، جاه‌طلبی‌های روسیه و نفوذ ترکیه است.
پیروزی قاطع باکو در جنگ 44 روزه سال 2020 و احیای کامل تمامیت ارضی این کشور، توازن قوا را در منطقه به طور بنیادین تغییر داد و قره‌باغ پس از سه دهه اشغال، به طور کامل به حاکمیت آذربایجان بازگشته است.
این واقعیت جدید، باعث می‌شود که ایران برای برقراری روابطی مستحکم و عمل‌گرایانه با جمهوری آذربایجان قدم بردارد؛ چراکه یک آذربایجان باثبات، نه تنها تهدیدی برای منافع ایران نیست، بلکه می‌تواند یک فرصت باشد.
سفر مسعود پزشکیان به باکو را می‌توان نمادی از این رویکرد جدید و گامی در جهت این سیاست عمل‌گرایانه ارزیابی کرد.
فراز و نشیب روابط اقتصادی در دهه گذشته
روابط تجاری ایران و آذربایجان در دهه اخیر، تحت تأثیر بحران‌های بین‌المللی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، دوره‌هایی از رشد و رکود را تجربه کرده است.
در سال‌های نسبتاً آرام 2018-2019، طرح‌های مشترکی در زمینه خودروسازی، کشاورزی و تجارت مرزی کلید خورد.
اما در دوره پس از همه‌گیری کرونا و به‌ویژه پس از آزادسازی مناطق اشغالی آذربایجان در سال 2020، تمرکز اصلی بر شکل‌دهی کریدورهای ترانزیتی جاده‌ای و ریلی معطوف شد، پروژه سوآپ گاز ترکمنستان از طریق ایران به آذربایجان اجرایی شد و روند طراحی و هماهنگی پروژه‌های تبادل انرژی فرامرزی سرعت گرفت.
همکاری‌های اقتصادی: پتانسیل بالا، هدف 10 میلیارد دلاری
روابط اقتصادی میان دو کشور نشانه‌های روشنی از احیا و رشد را نشان می‌دهد.
حجم مبادلات تجاری در سال 2024 با 20 درصد افزایش نسبت به سال قبل به 580 میلیون دلار رسید.
هرچند این رقم در مقایسه با تجارت چند میلیارد دلاری آذربایجان با شرکای اصلی خود مانند ترکیه، چین و روسیه، هنوز اندک است، اما پتانسیل رشد بسیار بالایی دارد.
به همین دلیل، تهران و باکو هدفی بلندپروازانه برای رساندن حجم تجارت دوجانبه به 10 میلیارد دلار طی پنج سال آینده تعیین کرده‌اند.
این هدف، مستلزم اجرای برنامه‌های اصلاحی، رفع موانع اداری، تسریع در لجستیک و مهم‌تر از همه، تشویق سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی در هر دو کشور است.
فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران، اخیراً آذربایجان را شریکی کلیدی برای دسترسی ایران به بازارهای جدید و تنوع‌بخشی به اقتصاد کشور خوانده است.
تأکید بر افزایش حجم تجارت و سرمایه‌گذاری
الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در سخنرانی خود در مجمع تجاری مشترک ایران و آذربایجان در باکو، ابراز اطمینان کرد که توافقات حاصل شده و اسناد امضا شده در جریان سفر پزشکیان، منجر به پیشرفت جدی در حوزه‌های تجاری-اقتصادی، سرمایه‌گذاری و سایر بخش‌ها در سال‌های آتی خواهد شد.
وی با اشاره به حضور بیش از 400 فعال اقتصادی در این مجمع، آن را نشانه‌ای از علاقه متقابل بالا دانست و گفت: «وقتی روابط سیاسی قوی باشد، محافل تجاری نیز فعالیت خود را متناسب با آن تنظیم می‌کنند.
باید در سال‌های آینده گام‌های مشخصی برای افزایش حجم مبادلات تجاری برداشته شود.»
علی‌اف با بیان اینکه حجم کنونی تجارت (کمتر از یک میلیارد دلار) رضایت‌بخش نیست، تأکید کرد: «افزایش تجارت، سرمایه‌گذاری متقابل، ایجاد شرکت‌های مشترک و سایر ابتکارات مشابه، قطعاً مورد استقبال قرار خواهد گرفت.»
وی بر لزوم تسهیل ارتباط میان تجار دو کشور و شفاف‌سازی در خصوص پروژه‌ها، قوانین مالیاتی، تعرفه‌ها و فضای کلی سرمایه‌گذاری تأکید کرد و نقش کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور را در این زمینه ستود.
پروژه‌های زیربنایی؛ ستون‌های مشارکت بلندمدت
همکاری در پروژه‌های زیربنایی، یکی از برجسته‌ترین نمودهای مرحله جدید روابط است:
راه‌آهن رشت-آستارا: تکمیل این خط آهن کلیدی که بخشی از کریدور شمال-جنوب محسوب می‌شود، برای سال 2025 برنامه‌ریزی شده است.
این پروژه ایران را از طریق خاک آذربایجان به روسیه و بازارهای اروپایی متصل کرده و نقش قفقاز جنوبی به عنوان یک قطب حمل‌ونقل اوراسیایی را تقویت می‌کند.
سدهای مشترک بر روی ارس: سدهای خداآفرین و قیزقلعه‌سی که سال گذشته به بهره‌برداری رسیدند، علاوه بر تولید انرژی برق‌آبی، تأمین آب مورد نیاز بیش از 400 هزار هکتار زمین کشاورزی در دو سوی مرز را ممکن می‌سازند که در شرایط تغییرات اقلیمی، اهمیتی حیاتی دارد.
مسیر جایگزین نخجوان: ایجاد مسیر حمل‌ونقلی میان منطقه اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق خاک ایران، یک جایگزین مهم و مستقل از اراده ارمنستان برای باکو فراهم کرده و به تقویت پیوندهای داخلی آذربایجان و افزایش ظرفیت‌های لجستیکی منطقه کمک می‌کند.
این پروژه‌ها نشان می‌دهند که تهران و باکو با نگاهی بلندمدت، در حال ایجاد زیرساخت‌های لازم برای یک مشارکت پایدار هستند.
همکاری حمل‌ونقل و لجستیک؛ محور اصلی گفتگوها
گسترش همکاری‌ها در حوزه حمل‌ونقل و لجستیک یکی از محورهای اصلی مذاکرات رؤسای جمهور بود.
مسعود پزشکیان با اشاره به موقعیت جغرافیایی دو کشور گفت: «قرار گرفتن مسیرها و کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب میان ما و روسیه، آذربایجان و ایران، به معنای واقعی کلمه یک چهارراه ایجاد می‌کند که مسیرهای حمل‌ونقل می‌توانند از آن عبور کنند و این به نوبه خود شرایط لازم برای تجارت، تبادل دانش علمی، تجربه و فناوری را فراهم می‌آورد.
طبیعتاً این نیازمند بزرگراه‌ها، راه‌آهن‌ها، بنادر و گسترش روابط تجاری است.»
الهام علی‌اف نیز بر اهمیت کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب برای گسترش ترانزیت بین‌المللی و توسعه پایدار روابط حمل‌ونقلی و تجاری دو کشور تأکید کرد و افزود: «ما می‌خواهیم این کریدور صرفاً یک مسیر حمل‌ونقل نباشد، بلکه به ایجاد کسب‌وکارها و صنایع جدید در طول مسیر، هم در خاک آذربایجان و هم در ایران، کمک کند.»
پیشرفت در پروژه‌های کلیدی: رشت-آستارا و کریدور ارس
راه‌آهن رشت-آستارا: با امضای توافقنامه میان ایران و روسیه در مه 2023 برای تأمین مالی و ساخت این خط آهن 170 کیلومتری (با سرمایه‌گذاری 1.6 میلیارد یورویی روسیه)، پروژه کریدور شمال-جنوب وارد مرحله نهایی شده است.
عملیات اجرایی در خاک ایران آغاز شده و پیش‌بینی می‌شود این خط آهن که شبکه ریلی ایران را به آذربایجان، روسیه و شمال اروپا متصل می‌کند، تا پایان سال 2028 تکمیل شود.
آذربایجان نیز از سال 2018 بخش‌های مربوط به خود در این کریدور را توسعه داده و پایانه‌های مدرنی از جمله پایانه بزرگ غلات در آستارا احداث کرده است.
کریدور ارس: این پروژه که به ابتکار آذربایجان و با هدف اتصال سرزمین اصلی این کشور به جمهوری خودمختار نخجوان از طریق خاک ایران مطرح شده، شامل احداث 55 کیلومتر جاده و خط آهن موازی و همچنین 4 پل بر روی رود ارس است (یادداشت تفاهم آن در مارس 2022 امضا شد).
آذربایجان بخش عمده‌ای از خط آهن و بزرگراه منتهی به این مسیر در خاک خود (مسیر هورادیز-آغبند) را احداث کرده است.
به گفته علی‌اف، ساخت پل خودرو رو، بر روی ارس در سمت آذربایجان تقریباً به پایان رسیده و انتظار می‌رود تا پایان سال جاری میلادی (2025) به بهره‌برداری برسد.
وی تأکید کرد این کریدورها بخشی از شبکه بزرگتری هستند که آسیا را به اروپا، مدیترانه و خلیج فارس متصل خواهند کرد.
همکاری در حوزه انرژی
در مجمع تجاری، همکاری در بخش برق، شامل احداث نیروگاه و خطوط انتقال نیز مورد بحث قرار گرفت.
علی‌اف با اشاره به موفقیت پروژه‌های مشترک سدهای خداآفرین و قیزقلعه‌سی بر روی رود ارس، گفت: «در آینده می‌توانیم پروژه‌های تبادل انرژی بین دو کشور به صورت دوجانبه و چندجانبه را نیز بررسی کنیم.
این موضوع همین امروز نیز در دستور کار قرار دارد.»
وی همچنین به پتانسیل عظیم آذربایجان در تولید انرژی‌های تجدیدپذیر (6500 مگاوات تا 5 سال آینده) و هدف‌گذاری برای صادرات آن اشاره کرد.
در پایان این سفر رسمی، اسناد متعددی میان مقامات دو کشور به امضا رسید که «یادداشت تفاهم همکاری همه‌جانبه در حوزه حمل‌ونقل برای سال‌های 2025-2026» میان وزارتخانه‌های مربوطه ایران و آذربایجان از جمله آنها بود.
این سفر و توافقات حاصل از آن، گامی مهم در جهت تحقق پتانسیل‌های گسترده همکاری میان دو کشور همسایه و مسلمان ارزیابی می‌شود.
انتهای پیام/